Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi Aİ tərəfindən maliyyələşdirilən “ÜTT-yə üzvlük danışıqlarında və ticarətlə bağlı digər fəaliyyətlərdə Azərbaycan Hökumətinin potensialının gücləndirilməsi” layihəsinin dəstəyi ilə beynəlxalq səviyyədə tanınmış mənbələrə əsaslanan ticarətlə bağlı 300-dən çox termin və tərifləri özündə ehtiva edən onlayn lüğət hazırlamışdır.
Lüğətin 2 məqsədi vardır:
• lüğətdə olan terminlərin hər birinin izahını mənasını dərinləşdirmək
• ticarətlə bağlı terminologiyanın istifadəsini uyğunlaşdırmaq.
Bu alət ticarətlə bağlı terminologiyadan istifadə edən Milli Məclisin deputatları və qanunvericiliyin hazırlanması və ya həyata keçirilməsi ilə məşğul olan dövlət rəsmiləri, o cümlədən akademik institutlarda xidmət edən bütün maraqlı tərəflər, biznesə dəstək təşkilatları, müəssisələr və tələbələr üçün faydalı olacaqdır.
Lüğətdə terminlər Azərbaycan və ingilis dillərində olmaqla 2 dildə mövcuddur. Müvafiq izahlar yalnız Azərbaycan dilində verilmişdir. İstədiyiniz termini əldə etmək üçün iki səviyyəli filtrdən istifadə edə və ya açar sözlə axtarış edə bilərsiniz.
Lüğətə yeni terminin daxil edilməsini istədikdə və ya mövcud terminlərlə hər hansı bağlı şərhiniz olduqda office@wto.az e-poçt adresinə müraciət edə bilərsiniz.
Azad daşıyıcı (FCA - Free Carrier)
Bu şərtdə satıcı malı öz yerindən daşıyıcıya yükləyərək gömrük rəsmiləşməsini etməklə təyin olunmuş yerdə sifarişçinin müəyyən etdiyi daşıyıcıya çatdırmalıdır. Malın hava və ya dəniz limanına qədər daşınma xərci və ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsi satıcıya, əsas nəqliyyat vasitəsindən boşaltma, idxal gömrük rəsmiləşdirilməsi və son daxili daşıma isə alıcıya aid olur. Sığorta əməliyyatları qarşılıqlı razılığa əsaslaslanır. 2020-ci il dəyişikliyinə əsasən alıcı tərəfindən satıcıya gəmiyə yükləmədə (on board) yükləmə sənədi verilməsi əlavə olundu.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Boşaldılma yerinə çatdırılmış (DPU - Delivered at Place Unloaded)
Bu şərtdə satıcı malları yükləyib öz ölkəsində gömrük rəsmiləşməsini etdikdən sonra aralıq daşıyıcı istifadə edibsə əsas daşıyıcıya yükləyər (DAT şərtindən fərqli olaraq terminala deyil) təyin olunmuş yerə ( liman, hava limanı, terminal, alıcının anbarı) çatdırar və yüklərin boşaldılmasını həyata keçirər. İdxal rəsmiləşdirilməsi alıcıya, digər bütün nəqliyyat xərcləri, ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsi satıcıya aiddir. Bu şərt bütün nəqliyyat vasitələrində istifadə oluna bilər.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Daşınma və sığorta xərci ödənmiş (CIP - Carriage and Insurance Paid To)
Bu şərtə görə mal satıcı tərəfindən sığortalanır və göstərilən təyinat yerində sifarişçinin təyin etdiyi daşıyıcıya çatdırılır. Mallar bütün risklər daxil sığortalanırki, bu da minimum sığorta ilə CİF şərtindən fərqləndirir.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Daşınma xərci ödənmiş (CPT - Carriage Paid to)
Bu şərtdə satıcı malın alıcının ölkəsində yerləşən təyinat yerinə aparılmasına və alıcının anbarına malı aparan daşıyıcıya təhvil verilməsinə cavabdehlik daşıyır. İlk daxili daşıma, ixrac gömrük rəsmiləşməsi, əsas nəqliyyat vasitəsinə yükləmə satıcıya, əsas nəqliyyat vasitəsindən boşaltma, idxal gömrük rəsmiləşməsi və son daxili daşıma alıcıya aiddir. Sığorta əməliyyatları qarşılıqlı razılığa əsaslaslanır. CFR çatdırılma şərti ilə eynidir, fərqli olaraq CPT bütün nəqliyyat vasitələrində istifadə oluna bilər.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Dəyər və daşınma xərci (CFR - Cost and Freight)
Bu şərtdə satıcı malları daşıyıcıya yükləyir gömrük rəsmiləşməsini edərək malları limana gətirir və gəmiyə yükləyir. Mallar təyin olunmuş limanda boşaldılana qədər bütün xərclər satıcıya aiddir. Burada daşıma satıcıya aid olsa da daşıma zamanı yarana biləcək istənilən risk (itmə, zərər və s.) alıcıya aiddir. Yalnız dəniz nəqliyyatında istifadə olunur və sığorta öhdəliyi yoxdur, tərəflərin qarşılıqlı razılığına əsaslanır.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Dəyər, sığorta və daşınma xərci (CIF - Cost Insurance and Freight)
Bu şərtdə satıcı malı sığortalayıb sifarişçinin limanına çatdırır, lakin nəqliyyat vasitəsindən boşaltmır. CIP şərtindən fərqli olaraq CIF şərtində sığorta minimum səviyyədə (misal üçün yalnız təbii fəlakətlərdən sığorta) həyata keçirilir. İlk daxili daşıma, ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsi, əsas nəqliyyat vasitəsinə yükləmə xərc və riskləri, həmçinin əsas nəqliyyat vasitəsi xərcləri satıcıya, əsas nəqliyyat vasitəsindən boşaltma, idxal gömrük rəsmiləşdirilməsi və son daxili daşıma xərc və riskləri alıcıya aiddir.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Franko zavod (EXW - Ex Works)
Bu şərtdə satıcının öhdəlikləri minimum həddədir. Belə ki, satıcının əsas vəzifəsi malı qablaşdırılmış halda alıcıya razılaşdırılmış yerdə, adətən öz ərazisindəki anbardan və ya zavoddan verməkdən ibarətdir. Bu halda hər iki ölkədə gömrük, nəqliyyat, daşınma, yükləmə, boşaltma və onların xərc və riskləri alıcıya aiddir və sığorta əməliyyatları qarşılıqlı razılığa əsaslaslanır.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Göyərtədə azad (FOB - Free on Board)
Bu şərtdə satıcı anbarından daşıyıcıya yüklədiyi malları limana gətirir, gömrük rəsmiləşməsini edir və gəmiyə yükləyərək alıcıya təhvil verir. İlk daxili daşıma, ixrac rəsmiləşdirilməsi və əsas nəqliyyat vasitəsinə yükləmə satıcıya, digər bütün xərc və risklər alıcıya aiddir. Yalnız dəniz nəqliyyatında istfadə olunur və sığorta öhdəliyi yoxdur, tərəflərin qarşılıqlı razılığına əsaslanır.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Gəmiyə çatanda azad (FAS - Free Alongside Ship)
Bu şərtdə satıcı anbarından daşıyıcıya yüklədiyi malları limana gətirir, gömrük rəsmiləşməsini edir, gəmiyə yükləmə etmədən limanda alıcıya təhvil verərək öhdəliyini bitmiş hesab edir. İlk daxili daşıma və ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsi satıcıya, digər bütün xərc və risklər alıcıya aiddir. Yalnız dəniz nəqliyyatında istifadə edilə bilər və sığorta öhdəliyi yoxdur, tərəflərin qarşılıqlı razılığına əsaslanır.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Incoterms (Beynəlxalq kommersiya şərtləri) (Incoterms)
İnkoterms Beynəlxalq Ticarət Palatası tərəfindən hazırlananan beynəlxalq ticarət adətlərinin təfsiri qaydalarıdır. Bu qaydalar əmtəənin satıcıdan alıcıya çatdırılması zamanı tərəflər arasındakı münasibətləri (daşıma xərcləri və risklər) tənmizləyir. “Incoterms”in ilk versiyası 1936-cı ildə dərc olunmuş və təxminən 20 il qüvvədə qalmışdır. Ən son versiyası olan “Incoterms 2020” 2020-ci il 1 yanvar tarixindən etibarən qüvvəyə minmişdir. “Incoterms” beynəlxalq saziş deyil, ancaq alqı-satqı müqaviləsində onun bazis çatdırılma şərtlərinə istinad edildiyi hallarda dövlətin müxtəlif qurumları, ilk növbədə isə gömrük orqanları, xarici ticarət sahəsində mübahisələrə baxan məhkəmələr “Incoterms”in müddəalarını nəzərə almalıdır. Bəzi ölkələrdə “Incoterms” qanun qüvvəsinə malikdir və mal göndərişləri üzrə müqavilələr bağlanılarkən bu məqamın nəzərə alınması zəruridir. “Incoterms”də 11 çatdırılma şərti mövcuddur.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Rüsum ödənilməklə çatdırılmış (DDP - Delivered Duty Paid)
Bu şərtdə satıcı malı alıcıya rüsumlardan və risklərdən təmizlənmiş halda çatdırmalıdır. Hər iki gömrükdəki ( ixrac və idxal) vergilər, yükləmə və nəqliyyat xərcləri, sığorta və risklər satıcıya aiddir, alıcı sadəcə ünvanda yüklərin boşaldılmasını həyata keçirir.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Yerində çatdırılmış (DAP - Delivered at Place)
Bu çatdırılma şərtində satıcı malları yükləyib öz ölkəsində gömrük rəsmiləşməsini etdikdən sonra aralıq daşıyıcı istifadə edibsə əsas daşıyıcıya yükləyər, təyin olunmuş yerə (liman, hava limanı, terminal, alıcının anbarı) çatdırar və bundan sonra yüklərin boşaldılması alıcıya həvalə olunar. İxrac rəsmiləşdirilməsini satıcı, idxal rəsmiləşdirilməsini isə alıcı aparır. Bu şərt bütün nəqliyyat vasitələrində istifadə oluna bilər.
Mənbə:
Beynəlxalq Ticarət Palatası, Incoterms 2020, https://iccwbo.org/resources-for-business/incoterms-rules/incoterms-2020/
Dəyərin toplanması üsulu (Computed method)
İdxal olunan malın gömrük dəyəri toplanmış dəyər üsulu ilə müəyyən edilərkən dəyər aşağıdakı xərclərin cəmi əsas götürülür: (i) idxal edilən malların hazırlanmasında istifadə edilən materiallara, bu malların istehsalına və ya emalına çəkilən xərclər; (ii) idxal ölkəsinə ixrac etmək məqsədi ilə ixrac ölkəsində istehsalçılar tərəfindən hazırlanan və dəyərləndirilən mallarla eyni sinif və ya növdən olan malların satışı zamanı adətən əks olunan mənfəət və ümumi xərclərə bərabər mənfəət və ümumi xərclərin məbləği; (iii) idxal ölkəsinin müəyyən etməsinə icazə verilən digər vacib xərclərin dəyəri.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 6, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Dəyərin çıxılması üsulu (Deductive method)
İdxal olunan malın gömrük dəyəri çıxılmış dəyər üsulu ilə müəyyən edilərkən həmin mallarla eyni və ya təqribən eyni vaxtda idxal olunmuş və ən böyük həcmdə, idxal olunduğu vəziyyətdə və əlaqəli olmayan şəxsə satılmış eyni və ya oxşar malların bir vahidinin idxal ölkəsindəki satış qiyməti müqayisə üçün əsas kimi götürülür. Bu zaman həmin satış qiymətindən aşağıdakı məbləğlər çıxılmalıdır:
- idxal olunmuş eyni sinif və ya növdən olan malların gömrük ərazisində satışı ilə əlaqədar ödənilən və ya ödənilməli olan komissiya haqları və ya həmin malların satışı ilə əlaqədar gəlir götürmək və ümumi xərcləri ödəmək üçün adətən edilən əlavələr;
- daşınma və sığortaya adətən sərf olunan xərclər və idxal ölkəsindəki digər əlaqəli xərclər;
- malların idxalı və ya satışı səbəbilə idxal ölkəsində ödənilməli olan gömrük rüsumları və digər yerli vergilər.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 5, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Ehtiyat üsul (Fall-back method)
Beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən malın gömrük dəyəri onun sövdələşmə qiyməti, eyni malların sövdələşmə qiyməti, oxşar malların sövdələşmə qiyməti, dəyərin çıxılması üsulu və dəyərin toplanması üsulundan istifadə edilməklə müəyyən edilə bilməzsə, bu məqsədlə ehtiyat üsuldan istifadə oluna bilər. Gömrük orqanları tərəfindən ehtiyat üsul tətbiq edilərkən gömrük dəyərinin müəyyənləşdirilməsinin qadağan olunmuş üsullarından istifadə olunmamalıdır.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 7, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Eyni mallar (Identical goods)
Gömrük dəyərləndirilməsi məqsədləri üçün eyni mallar bütün cəhətlərdən, o cümlədən fiziki xüsusiyyətlərinə, keyfiyyətinə və nüfuzuna görə eyni olan malları bildirir və görünüşdəki kiçik fərqlər malların eyni mallar hesab edilməsində mane olmur. Eyni malların satış qiyməti ilə bağlı məlumatlar gömrük dəyərinin ikinci üsulu - eyni malların sövdələşmə qiyməti üsulu ilə müəyyən edildiyi halda istifadə olunur.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 15, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Eyni malların sövdələşmə qiyməti (Transaction value of identical goods)
İdxal olunan malların gömrük dəyəri əsas üsul olan malın sövdələşmə qiymətinə əsasən müəyyən edilə bilməzsə, belə malın gömrük dəyəri onunla eyni və ya təqribən eyni vaxtda idxal olunan eyni malların sövdələşmə qiyməti əsasında müəyyən edilməlidir.
Bu üsulun tətbiqi zamanı dəyəri müəyyən edilən malla eyni kommersiya səviyyəsində və əsasən eyni miqdarda satılan eyni malların sövdələşmə qiymətindən istifadə olunmalıdır. Əgər belə satış müəyyən edilməzsə, kommersiya və ya miqdar səviyyəsindəki fərqlərin nəzərə alınması üçün məqbul düzəlişlər edilməklə eyni malların fərqli kommersiya səviyyəsində və ya fərqli miqdarlarda satışı üzrə sövdələşmə qiyməti istifadə edilməlidir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 2, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Eyni sinifdən və ya növdən olan mallar (Goods of the same class or kind)
Gömrük dəyərləndirilməsi məqsədləri üçün eyni sinifdən və ya növdən olan mallara müəyyən sənaye sahəsi və ya sektorunda istehsal olunan müvafiq mallar qrupunu və ya mövqeyini əhatə edən mallar daxildir. Gömrük dəyərinin müəyyən edilməsinin çıxılmış dəyər və toplanmış dəyər üsullarından istifadə olunarkən dəyəri müəyyən edilən malla eyni sinifdən və ya növdən olan malların satış qiyməti ilə bağlı məlumatlar nəzərə alına bilər.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddələr 5, 6 və 15, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Gömrük dəyərləndirilməsi metodlarının ardıcıl tətbiqi (Sequential order of application of customs valuation methods)
Beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən malın gömrük dəyəri müəyyən edilərkən aşağıdakı üsullar sıra ilə istifadə olunmalıdır: (i) Sövdələşmə qiyməti, (ii) eyni malların sövdələşmə qiyməti, (iii) oxşar malların sövdələşmə qiyməti (iv) dəyərin çıxılması üsulu (v) dəyərin toplanması üsulu (vi) ehtiyat üsul. Yəni yalnız 1-ci üsul əsasında gömrük dəyərinin müəyyən edilməsi mümkün olmazsa 2-ci üsula, 2-ci üsulla mümkün olmazsa 3-cü üsula keçilə bilər və bu ardıcıllıqla davam edilə bilər. 4-cü və 5-ci üsullar müraciət edən şəxsin istəyinə uyğun ardıcıllıqla istifadə oluna bilər.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Əlavə 1, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Gömrük dəyərləndirməsinin qadağan olunan üsulları (Prohibited methods of customs valuation)
Beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən gömrük məqsədləri üçün malların dəyəri aşağıdakılar əsasında müəyyən oluna bilməz:
- İdxal ölkəsində istehsal edilən malların buradakı satış qiyməti;
- gömrük məqsədləri üçün iki alternativ dəyərdən daha yüksək olanının qəbul edilməsini nəzərdə tutan sistem;
- malların ixrac ölkəsinin daxili bazarındakı qiyməti;
- dəyərin toplanması üsulunun tətbiqi üçün qəbul edilmiş xərclərdən əlavə hesablanmış xərclər;
- idxal ölkəsindən fərqli ölkəyə ixrac üçün nəzərdə tutulan malların qiyməti;
- minimum gömrük dəyəri;
- kortəbii müəyyən edilən və ya uydurma dəyər.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 7, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Oxşar mallar (Similar goods)
Gömrük dəyərləndirilməsi məqsədləri üçün oxşar mallar bütün cəhətlərdən oxşar olmasalar da, oxşar xüsusiyyətlərə və eyni funksiyaları yerinə yetirmək və kommersiya baxımından bir-biri ilə əvəz edilməyə imkan verən oxşar komponentlərə malik olan malları bildirir. Malların keyfiyyəti, nüfuzu və əmtəə nişanının olması onların oxşarlığının müəyyən edilməsi üçün nəzərə alınan amillər sırasındadır. Oxşar malların satış qiyməti ilə bağlı məlumatlar gömrük dəyərinin üçüncü üsulu - oxşar malların sövdələşmə qiyməti üsulu ilə müəyyən edildiyi halda istifadə olunur.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 15, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Oxşar malların sövdələşmə qiyməti (Transaction value of similar goods)
İdxal olunan malların gömrük dəyəri malın sövdələşmə qiyməti və ya eyni malın sövdələşmə qiymətinə əsasən müəyyən edilə bilməzsə, belə malın gömrük dəyəri onunla eyni və ya təqribən eyni vaxtda idxal olunan oxşar malların sövdələşmə qiyməti əsasında müəyyən edilməlidir.
Bu üsulun tətbiqi zamanı dəyəri müəyyən edilən malla eyni kommersiya səviyyəsində və əsasən eyni miqdarda satılan oxşar malların sövdələşmə qiymətindən istifadə olunmalıdır. Əgər belə satış müəyyən edilməzsə, kommersiya və ya miqdar səviyyəsindəki fərqlərin nəzərə alınması üçün məqbul düzəlişlər edilməklə oxşar malların fərqli kommersiya səviyyəsində və ya fərqli miqdarlarda satışı üzrə sövdələşmə qiyməti istifadə edilməlidir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 3, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Sövdələşmə qiyməti (Transaction value)
Sövdələşmə qiymətindən istifadə olunmaqla malların dəyərin müəyyən edilməsi gömrük dəyərləndirilməsinin əsas üsuludur. Sövdələşmə qiyməti ixrac üçün satıldığı zaman mallara görə faktiki ödənilmiş və ya ödənilməli olan qiyməti nəzərdə tutur. Sövdələşmə qiyməti üsulundan istifadə olunarkən, mallar üçün faktiki ödənilmiş və ya ödənilməli olan qiymətə həmin qiymətə daxil edilməyən, alıcı tərəfindən çəkilmiş xərclər, habelə idxal edilən malların istehsalı və ixrac üçün satılması məqsədi ilə alıcı tərəfindən satıcıya birbaşa və ya dolayısı ilə pulsuz və ya aşağı qiymətlə verilmiş malın və xidmətin dəyəri, patentlər, ticarət nişanları və müəlliflik hüquqları üçün ödənişlər, royalti və lisenziya haqqları və müəyyən edilmişd digər xərclər əlavə edilə bilər. Həmçinin, malların gömrük ərazisində daşınması ilə əlaqədar yaranan əsaslandırılmış xərclər, idxal üzrə ödənilməli olan rüsum və digər ödənişlər, malın alınması ilə əlaqədar maliyyələşmə razılaşması çərçivəsində alıcının faiz ödəmələri və digər müvafiq xərclər faktiki ödənilmiş və ya ödənilməli olan qiymətə daxil edilmir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddələr 1 və 8, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Transfer qiymətləndirilməsi (Transfer pricing)
Transfer qiymətləndirilməsi vergi ödənişlərinin süni yolla azaldılması, xarici valyutadan istifadənin optimallaşdırılması və digər məqsədlərlə bazar qiymətlərinə əsaslanmayan qiymət siyasətindən istifadəni nəzərdə tutur. Gömrük dəyərinin müəyyən edilməsi çərçivəsində transfer qiyməti konseptindən əlaqəli şəxslər arasında baş tutan sövdələşmənin qiymətinin bazar qiymətindən fərqlənib-fərqlənmədiyini müəyyən etmək üçün istifadə olunur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Şikayət hüququ (Right of appeal)
Beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən idxalatçı və ya onun adından rüsum ödənilməsinə cavabdeh olan şəxs gömrük orqanlarının gömrük dəyərinin müəyyən edilməsi barədə qərarından şikayət vermək hüququna malikdir. Şikayət inzibati qaydada gömrük administrasiyası daxilində daha yuxarı instansiyaya və ya məhkəmə qaydasında verilə bilər. İdxalatçı və ya şikayət edən digər şəxs gömrük dəyərinin müəyyən edilməsi barədə qərardan şikayət verdiyinə görə cərimə edilə bilməz. Şikayət barədə qərar şikayətçiyə bildirilməli və əsaslandırma yazılı şəkildə təqdim edilməli, habelə sonrakı şikayət imkanları barədə məlumat verilməlidir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 11, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Əlaqəli şəxslər (Related persons)
Gömrük dəyərləndirilməsi məqsədləri üçün malların sövdələşmə qiyməti müəyyən edilərkən alıcı (idxalatçı) və satıcının (ixracatçı) əlaqəli şəxslər olub-olmaması və belə əlaqənin malların qiymətinin bazar qiymətinə təsir edib-etməməsi nəzərə alınır. Beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən gömrük dəyərləndirilməsi çərçivəsində alıcı və satıcı aşağıdakı hallarda əlaqəli şəxslər hesab edilir:
- biri digərinin biznesində vəzifəli şəxs və ya direktor olduqda;
- biznesdə ortaq olduqda;
- bir-birinə münasibətdə işəgötürən və işçi olduqda;
- hər hansı şəxs onların hər ikisinin nizamnamə kapitalındakı payının və ya səs hüququ verən səhmlərinin 5 (beş) və ya daha çox faizinin birbaşa və ya dolayı yolla sahibi olduqda, nəzarət etdikdə və ya saxladıqda;
- biri birbaşa və ya dolayı yolla digərinə nəzarət etdikdə;
- hər ikisinə birbaşa və ya dolayı yolla üçüncü şəxs tərəfindən nəzarət edildikdə;
- birlikdə birbaşa və ya dolayı yolla üçüncü şəxsə nəzarət etdikdə;
- eyni ailənin üzvü olduqda.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin VII maddəsinin tətbiqinə dair Saziş, Maddə 15, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
ATA Karnet (ATA Carnet)
ATA Karnet 1961-ci ildə qəbul olunmuş Malların müvəqqəti idxalı üçün ATA Karnet üzrə Gömrük Konvensiyası əsasında yaradılmış və 1993-cü il İstanbul Konvensiyası ilə yenilənmiş beynəlxalq gömrük rəsmiləşdirilməsi sənədidir.
ATA Karnet nümunə kimi, habelə sərgi və yarmarkalarda iştirak üçün idxal olunan malların, həmçinin peşəkar avadanlıqlar, idman və musiqi alətlərinin gömrük rüsumları ödənilmədən və depozit qoyulmadan idxalına icazə verir. Karnet əsasında idxal olunan mallar 1 il müddətində təkrar ixrac edilməlidir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Azad tranzit hüququ (Freedom of transit)
Azad tranzit hüququ beynəlxalq ticarətin əsas prinsiplərindən biri olmaqla Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin V maddəsində əksini tapır. V maddənin müddəaları beynəlxalq tranzit üçün ən əlverişli olan marşrutlar vasitəsilə digər ölkələrin ərazisindən keçməklə malların sərbəst şəkildə tranzitini nəzərdə tutur. Mallar və nəqliyyat vasitələrinin müəyyən ölkənin ərazisindən keçidi o halda tranzit hesab olunur ki, səfərin başlanğıcı və sonu bu ölkənin sərhədlərindən kənarda olsun.
Azad tranzit hüququ gəmilərin bayrağına, mənşə ölkəsinə, çıxışına və ya təyinat nöqtəsinı və ya malların, gəmilərin və ya digər nəqliyyat vasitələrinin kimin mülkiyyətində olması ilə bağlı hər hansı şərtə əsaslanan fərq qoyulmamasını nəzərdə tutur. V maddə həmçinin tranzit ticarətinə vacib olmayan ləngimələr və tələblərin müəyyən edilməsini, nəqliyyat xərcləri, tranzit və əlaqəli xidmətlər üçün çəkilən xərclərə uyğun olan ödənişlərdən başqa tranzitdə olan mallara gömrük rüsumlarının və tranzitlər bağlı ödənişlərin qoyulmasını qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, V maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm#
Bildirişlər (Notifications)
İdxal olunan mallara sərhəddə gücləndirilmiş yoxlama tədbirlərinin tətbiq edilməsi barədə ticarət fəaliyyəti iştirakçılarının əvvəlcədən məlumatlandırılması ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərindən biridir.
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması üzrə qaydalarına əsasən ərazisində insan, heyvan və bitki həyatı və sağlamlığını qorumaq üçün qida məhsulları, içkilər və yem məhsullarının sərhəddə yoxlanışının gücləndirilməsi ilə bağlı bildiriş və təlimatlandırma sisteminə malik olan üzv ölkələr belə bildiriş və təlimatlandırmanı risk qiymətləndirilməsinə əsasən tətbiq etməli, gücləndirilmiş yoxlamaların yalnız sanitar və fitosanitar şərtlərin mövcud olduğu buraxılış məntəqələrində tətbiq edilməsini verilən bildiriş və ya təlimatda əks etdirməli, bildiriş və təlimatı onların verilməsinə əsas yaradan hallar aradan qalxdığı zaman dərhal ləğv etməli və ləğv qərarını dərc etməlidir.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 5.1-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Bir pəncərə (Single window)
Bir pəncərə ticarət fəaliyyəti iştirakçılarının malların idxal, ixrac və tranziti ilə bağlı sənəd və məlumatları aidiyyəti qurumlara vahid nöqtədə təqdim etməsinə imkan verən mexanizmdir. Bir pəncərə dövlət qurumları və ticarət fəaliyyəti iştirakçıları arasında ticarətlə əlaqəli prosedurlar, o cümlədən icazə, lisenziya və sertifikatların alınması, gömrük rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı daha asan məlumat mübadiləsinə şərait yaradır.
Bir pəncərə vasitəsilə qəbul olunan müraciətlər, sənəd və məlumatlar aidiyyəti iştirakçı qurumlar tərəfindən yoxlanıldıqdan sonra nəticələr müraciət edən şəxsə bir pəncərə vasitəsilə verilməlidir. Bir pəncərə mexanizminin işi informasiya texnologiyalarından istifadə olunmaqla dəstəklənə və bir pəncərənin işi tamamilə elektron qaydada həyata keçirilə bilər.
Mənbə:
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, 33-cü Tövsiyə - Bir pəncərə yaradılması ilə bağlı tövsiyə və təlimatlar, https://unece.org/fileadmin/DAM/cefact/recommendations/rec33/rec33_trd352e.pdf
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 10.4-cü maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Buraxılış Vaxtının Ölçülməsi (Time Release Study)
Buraxılış vaxtının ölçülməsi sərhəddə ticarətin asanlaşdırılması üçün gömrük orqanlarının faktiki fəaliyyətini ölçmək üçün Ümumdünya Gömrük Təşkilatının müəyyən etdiyi və malların gəlişindən fiziki buraxılışına qədər müddətdə malların buraxılışı və/və ya rəsmiləşdirilməsi üçün tələb olunan müddətin ölçülməsinə əsaslanan vasitədir. Buraxılış vaxtının ölçülməsinin məqsədi ticarət axınında çətinliklərin müəyyən edilməsi və gömrük prosedurlarının effektivliyi və səmərəliliyinin artırılması üçün müvafiq tədbirlərin görülməsidir.
ÜTT qaydalarına əsasən üzv ölkələrə malların buraxılışı üçün tələb olunan ortalama vaxtın müvafiq vasitələrdən istifadə edilməklə dövri olaraq dərc olunması tövsiyə olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, http://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/topics/facilitation/instruments-and-tools/tools/time-release-study/time_release-_study.pdf
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.6-cı maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Daxildə emal (Inward processing)
Daxildə emal istehsal, emal və ya təmir və sonradan ixrac üçün nəzərdə tutulmuş malların idxal rüsum və vergilərindən azad olunmaqla gömrük ərazisinə gətirilməsinə icazə verən gömrük prosedurudur.
Malların daxildə emal gömrük prosedurunda olmaq müddəti barədə müxtəlif ölkə qanunvericiliklərində müvafiq tələblər müəyyən oluna bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsinin 198-ci maddəsinə əsasən daxildə emal xüsusi gömrük prosedurunun başa çatma müddəti 2 ildən artıq olmamalıdır. Lakin şəxsin əsaslandırılmış müraciəti olduqda gömrük orqanları tərəfindən bu müddətin uzadıla bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsi, 198-ci maddə, http://e-qanun.az/framework/46957
Elektron gömrük ödənişləri (Electronic customs payments)
Ticarətin asanlaşdırılması üzrə beynəlxalq qaydalara əsasən ölkələr mümkün olduqca gömrük orqanları tərəfindən malların idxalı və ixracı üzrə yığılan rüsumlar, vergilər, haqqlar və ödənişlərin elektron qaydada həyata keçirilməsini təmin edən prosedurlar müəyyən etməlidirlər.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.2-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Gömrük anbarında saxlanc proseduru (Customs warehousing procedure)
Gömrük anbarında saxlanc malların idxal rüsum və vergiləri ödənilmədən müəyyən olunmuş gömrük anbarlarında gömrük nəzarəti altında saxlanılmasından ibarət olan prosedurdur. Gömrük anbarları ümumi istifadə üçün və ya qapalı şəxslər dairəsinin istifadəsi üçün açıq ola bilər. Gömrük anbarlarına, anbarda saxlanılan mallara və saxlanma müddətinə tələblər yerli qanunvericiliklə müəyyən edilə bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Gömrük brokerliyi (Customs brokerage)
Yenilənmiş Kyoto Konvensiyasına uyğun olaraq gömrük brokeri malların və nəqliyyat vasitələrinin idxalı, ixracı, tranziti və ya saxlanması ilə əlaqədar olaraq və digər şəxs üçün və ya onun adından gömrük orqanları ilə birbaşa əlaqədə olan və dolayı gömrük təmsilçiliyini həyata keçirən üçüncü şəxsdir.
ÜTT qaydalarına əsasən Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş qüvvəyə mindiyi andan üzv ölkələr qanunvericiliyə gömrük brokerlərindən istifadənin məcburiliyi barədə tələb daxil edə bilməzlər. Gömrük brokerlərinin lisenziyalaşdırılmasına şəffaf və obyektiv qaydalar tətbiq edilməlidir.
Mənbə:
ÜGT, Yenilənmiş Kyoto Konvensiyası, https://unstats.un.org/unsd/trade/ws%20bangkok06/workshop%20materials/kyoto%20convention.pdf
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 10.6-cı maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Gömrük bəyannaməsi (Customs declaration)
Gömrük bəyannaməsi idxal və ya ixrac olunan malların siyahısını və mallar barədə məlumatları əks etdirən və bəyannaməçinin bu malları müvafiq gömrük proseduru altında yerləşdirmək üçün gömrük orqanlarına təqdim etdiyi rəsmi sənəddir.
Gömrük bəyannaməsində digər məlumatlarla yanaşı idxalatçı və ixracatçı haqqında məlumatlar, malların adı, çəkisi, təsviri, qablaşdırma sayı, gömrük dəyəri və invoys dəyəri, mənşə ölkəsi, göndərən ölkə və təyinat ölkəsi, çatdırılma şərtləri, malın daşınmasında istifadə olunan nəqliyyat vasitəsi barədə məlumatlar da əks olunur.
Gömrük bəyannamələrin məzmunu və verilmə şərtlərindən asılı olaraq fərqli tipləri müəyyən oluna bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsinə əsasən gömrük bəyannamələrinin əlavə, dövri, natamam, qısa və sadələşdirilmiş bəyannamə kimi növləri vardır.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsi, http://e-qanun.az/framework/46957
Gömrük müşayiət konvoyu (Customs convoys or customs escorts)
Gömrük orqanı müəyyən istisna hallarda təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün tranzit olunan malların ölkə ərazisində gömrük konvoyunun müşayiəti ilə nəql edilməsini tələb edə bilər.
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması ilə bağlı qaydalarına əsasən gömrük orqanları tranzit mallara gömrük konvoyunun müşayiətini yalnız yüksək risk hallarında və ya gömrük qanunvericiliyinə uyğunluq zəmanət vasitəsilə təmin edilə bilmədikdə tələb edə bilər.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 11-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Gömrük rəsmiləşdirilməsi (Customs clearance)
Gömrük rəsmiləşdirilməsi malların və nəqliyyat vasitələrinin yerli istifadə, ixrac və ya digər gömrük proseduru altında yerləşdirilməsinə icazə verilməsi və bu prosedurun başa çatdırılması üçün lazım olan formallıqların yerinə yetirilməsindən ibarət olan hərəkətlərdir.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Gömrük xidməti (Gömrük xidməti)
Gömrük xidməti gömrük qanunvericiliyinin tətbiqi və ticarət fəaliyyəti iştirakçılarının qanunvericiliyə riayət etməsinə, həmçinin gömrük ödənişlərinin tutulmasına görə mərkəzi və yerli strukturları ilə birlikdə məsul olan dövlət xidmətidir.
Gömrük zəmanətləri (Customs guarantees)
Gömrük zəmanəti gömrük proseduru üzrə öhdəliklərin icrasına, məsələn ümumi prosedurlardan asanlaşdırmalar, o cümlədən rəsmiləşdirmədən əvvəl buraxılış, gecikmiş ödəmə və ya tələb olunan müşayiətedici sənədin olmadığı halda malın ilkin olaraq buraxılması qarşılığında rüsum və vergilərin ödənişinin verilən müddətdə yerinə yetirilməsinə təminat mexanizmidir. Gömrük təminatları həm də, malların gömrük anbarında saxlama, daxildə emal kimi müvafiq gömrük prosedurlarında yerləşdirildiyi müddət üçün rüsum və vergilərin müəyyən müddətə dayandırılması halında da tələb olunur. ÜTT qaydalarına əsasən, zəmanətin məbləği onunla əhatə olunan mallar üçün ödənilməli olan rüsum, vergi, haqq və ödənişlərin məbləğindən çox ola bilməz.
Mənbə:
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/guarantee-and-security.htm
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.3-cü maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Harmonikləşdirilmiş sistem (Harmonized System)
Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının Harmonikləşdirilmiş Sistemi (qısaca Harmonikləşdirilmiş Sistem və ya HS) Ümumdünya Gömrük Təşkilatı tərəfindən yaradılmış beynəlxalq mal nomenklaturudur.
Nomenklaturanın məqsədi gömrük məqsədləri üçün malların vahid qaydada təsviri, kodlaşdırılması və təsnifatına nail olmaq, ticarət statistikasının toplanması, analiz və müqayisəsini asanlaşdırmaqdır. Texnoloji inkişafı və beynəlxalq ticarətdəki dəyişiklikləri əks etdirmək üçün harmonikləşdirilmiş sistem mütəmadi olaraq hər 5-6 ildən bir yenilənir. Sistemin ən yeni versiyası 1 yanvar 2022-ci ildə qüvvəyə minəcəkdir.
Hazırda qüvvədə olan HS 2017 sistemi 97 fəsildən ibarətdir. Fəsillər 4 rəqəmli və 6 rəqəmli mövqe və yarımmövqelərə ayrılır. Ölkələr mal qruplarını daha detallı yarımmövqelərə ayırmaqda sərbəstdirlər.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı http://www.wcoomd.org/en/topics/nomenclature/instrument-and-tools/hs-nomenclature-2017-edition.aspx
Humanitar yardım yükləri (Relief consignments)
Humanitar yardım yükləri təbii və digər fəlakətdən zərər çəkən şəxslərə kömək üçün göndərilən mallar, nəqliyyat vasitələri, qida məhsulları, dərman vasitələri, geyim, çadır, su təmizləyən və su saxlayan vasitələr və digər zəruri mallar, habelə fəlakət baş verən ərazidə öz vəzifələrini icra edən xilasetmə işçilərinə göndərilən bütün avadanlıqlar, maşın və nəqliyyat vasitələri, xüsusi təlim görmüş heyvanlar, digər ehtiyatlardır. Humanitar yüklər bir qayda olaraq bütün gömrük rüsumları, vergi və ödənişlərindən azaddır.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Kağızsız ticarət (Paperless trade)
Mallar və xidmətlərin beynəlxalq ticarəti müvafiq tərəflər, o cümlədən dövlət qurumları, gömrük orqanları və digər sərhəd qurumları və şəxslər və özəl şirkətlər, məsələn təchizatçılar, logistika şirkətləri, idxalatçı və ixracatçılar arasında məlumat və sənəd mübadiləsini vacib edir. Kağızsız ticarət bu məlumat mübadiləsinin rəqəmsal platformalar vasitəsilə həyata keçirilməsini və ticarət əməliyyatları ilə əlaqədar tələb olunan sənədlərin elektron şəkildə təqdim olunmasını nəzərdə tutur. İdxal, ixrac və tranzit əməliyyatları ilə bağlı məlumat və sənədlərin elektron mübadiləsi prosesi daha etibarlı və şəffaf olmaqla, kağız vasitələrlə sənədləşməyə sərf olunan vaxt və maliyyə xərclərinin azalmasına, beləliklə malların ticarətinin rəsmiləşdirilməsi prosesində ləngimələrin qarşısını almağa şərait yaradır.
Mənbə:
BMT Avropa İqtisadi Komissiyası, Kağızsız ticarətə doğru yol xəritəsi, https://unece.org/fileadmin/DAM/cefact/publica/ece_trd_371e.pdf
Kioto Konvensiyası (Kyoto Convention)
Gömrük prosedurlarının Sadələşdirilməsi və Harmonikləşdirilməsi haqqında Beynəlxalq Konvensiya ilk olaraq 1974-cü ildə, Konvensiyanın yenilənmiş versiyası isə 2006-cı ildə qüvvəyə minmişdir. Konvensiya Ümumdünya Gömrük Təşkilatı tərəfindən idarə olunur. Şəffaflıq, gömrük sənədlərinin standartlaşdırılması, informasiya texnologiyalarından istifadə, risk qiymətləndirilməsinin tətbiqi Konvensiyanın əsas prinsiplərindəndir.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Kioto Konvensiyası, http://www.wcoomd.org/Topics/Facilitation/Instrument%20and%20Tools/Conventions/pf_revised_kyoto_conv/Kyoto_New
Konosament (Bill of lading)
Konosament malların beynəlxalq ticarətində malı müşayiət edən nəqliyyat sənədlərindən biridir. Konosament malı daşıyan şirkət tərəfindən malın qəbul edildiyini təsdiq edən sənəd olmaqla mal, onu daşıyan gəmi və təyinat limanı barəsində məlumatları əks etdirir və mallara sahibliyin və onlar üzərində məsuliyyətin keçdiyini təsdiq edir.
Mənbə:
Avropa Komissiyası, Ticarət üzrə Baş Direktorluq, https://trade.ec.europa.eu/access-to-markets/en/content/additional-customs-clearance-documents
Malların müvəqqəti saxlancı (Temporary storage of goods)
Malların müvəqqəti saxlancı barəsində gömrük bəyannaməsi təqdim edilməsi gözlənilən malların gömrük nəzarəti altında gömrük orqanları tərəfindən müəyyən edilmiş yerlərdə saxlanılmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Məcburi qərarlar (Advance rulings)
Məcburi qərar gömrük orqanları tərəfindən müraciət edən şəxsə malların idxalı və ya ixracından əvvəl idxal və ya ixrac zamanı mala tətbiq olunacaq tədbirlər ilə bağlı verilən yazılı qərardır. Beynəlxalq qaydalara uyğun olaraq məcburi qərarlar əsasən malların tarif təsnifatı, mənşə ölkəsi, gömrük dəyərləndirilməsi, gömrük ödənişlərindən azad edilmə tələblərinə uyğunluq, mallara kvota və tarif kvotalarının tətbiqi ilə bağlı qəbul edilə bilər. Məcburi qərarlar gömrük rəsmiləşdirilməsi prosesini və malların buraxılışını asanlaşdırır və gömrük ərazisində bütün gömrük orqanları üçün məcburi olmaqla müəyyən müddət, adətən 3 ay və ya 1 il müddətinə (Azərbaycan ərazisində 1 il müddətinə) qüvvədədir.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 3-cü maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#art3
AR Gömrük Məcəlləsi, 50-ci maddə, http://e-qanun.az/framework/46957
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/advance-ruling.htm
Qablaşdırma siyahısı (Packing list)
Qablaşdırma siyahısı beynəlxalq ticarətdə istifadə olunan sənədlərdən biri olub, ixrac və ya idxal olunan mallar və onların qablaşdırılması ilə bağlı məlumatları, o cümlədən qablaşdırmanın kəmiyyəti, ölçüsü, çəkisi kimi detalları əks etdirir.
Siyahı faktura və nəqliyyat sənədləri ilə birlikdə müşayiətedici sənəd kimi gömrük rəsmiləşdirilməsi üçün gömrük orqanlarına təqdim olunan sənədlərə əlavə edilir.
Mənbə:
Avropa Komissiyası, Ticarət üzrə Baş Direktorluq, https://trade.ec.europa.eu/access-to-markets/en/content/additional-customs-clearance-documents
Risklərin idarə olunması (Risk management)
Gömrük nəzarətinin həyata keçirilməsi zamanı gömrük orqanları risklərin idarə olunması sistemindən istifadə etməlidirlər. Risklərin idarə olunması gömrük orqanlarını risk yaradan yüklər və ya hərəkətlər barədə vacib məlumatlarla təmin etmək üçün idarəetmə prosedurları və təcrübələrinin sistemik tətbiqidir.
Gömrük işində risklərin idarə edilməsi məlumatların toplanması, risklərin müəyyən edilməsi, təhlili, qiymətləndirilməsi və prioritetləşdirilməsi, yəni risklərin həyata keçməsinin mümkün nəticələrinə əsasən onların yüksək, orta və aşağı risk qruplarına bölünməsi və riskə məruz qalmanın azaldılması və qarşısının alınması kimi addımlardan ibarət olmaqla mütəmadi və sistematik şəkildə icra olunan tədbirlərdir.
ÜTT qaydalarına əsasən hər bir üzv ölkə risklərin idarə olunması sisteminə əsaslanmaqla gömrük nəzarətini yüksək riskli yüklərə yönəltməli və aşağı riskli yüklərin buraxılışını sürətləndirməlidir.
Mənbə:
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/customs-risk-management.htm
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.4-cü maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Azərbaycan Respublikası, Gömrük Məcəlləsi, 15-ci fəsil, http://e-qanun.az/framework/46957
Risklərin idarə olunması (Risk management)
Gömrük nəzarətinin həyata keçirilməsi zamanı gömrük orqanları risklərin idarə olunması sistemindən istifadə etməlidirlər. Risklərin idarə olunması gömrük orqanlarını risk yaradan yüklər və ya hərəkətlər barədə vacib məlumatlarla təmin etmək üçün idarəetmə prosedurları və təcrübələrinin sistemik tətbiqidir.
Gömrük işində risklərin idarə edilməsi məlumatların toplanması, risklərin müəyyən edilməsi, təhlili, qiymətləndirilməsi və prioritetləşdirilməsi, yəni risklərin həyata keçməsinin mümkün nəticələrinə əsasən onların yüksək, orta və aşağı risk qruplarına bölünməsi və riskə məruz qalmanın azaldılması və qarşısının alınması kimi addımlardan ibarət olmaqla mütəmadi və sistematik şəkildə icra olunan tədbirlərdir.
ÜTT qaydalarına əsasən hər bir üzv ölkə risklərin idarə olunması sisteminə əsaslanmaqla gömrük nəzarətini yüksək riskli yüklərə yönəltməli və aşağı riskli yüklərin buraxılışını sürətləndirməlidir.
Mənbə:
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/customs-risk-management.htm
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.4-cü maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Azərbaycan Respublikası, Gömrük Məcəlləsi, 15-ci fəsil, http://e-qanun.az/framework/46957
Rəsmiləşdirmədən sonrakı audit (Post-clearance audit)
Rəsmiləşdirmədən sonrakı audit və ya audit əsaslı yoxlama tədbirləri gömrük orqanları tərəfindən gömrük bəyannamələrinin düzgünlüyü və həqiqiliyindən əmin olmaq üçün müvafiq maliyyə hesabları və qeydləri, biznes sistemləri və kommersiya məlumatlarının təhlilidir.
ÜTT qaydalarına əsasən hər bir üzv ölkə rəsmiləşdirilmədən sonrakı audit üçün yükləri risk əsaslı qaydada seçməli və auditi şəffaf şəkildə aparmalıdır. Audit zamanı əldə olunan məlumatlar sonrakı inzibati və məhkəmə proseslərində, risklərin idarə olunması sisteminin tətbiqində istifadə oluna bilər.
Mənbə:
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/post-clearance-audit.htm
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.5-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
SAFE Təhlükəsizlik ilə bağlı Çərçivə Standartları (SAFE Framework of Standards)
SAFE – Beynəlxalq ticarətin təhlükəsizliyinin təmini və asanlaşdırılması üçün Çərçivə Standartları Ümumdünya Gömrük Təşkilatı tərəfindən 2005-ci ildə beynəlxalq terrorizmin yayılmasına mane olmaq, gömrük ödənişlərindən daxil olan büdcə gəlirlərini qorumaq və ticarətin asanlaşdırılmasını təşviq etmək üçün qəbul edilmişdir. Sözügedən sənəd təcrübədə sınaqdan keçmiş fundamental standartları yazılı şəkildə müəyyən edir. Səlahiyyətli iqtisadi operatorlar barədə müddəalar Çərçivə Standartlarının əsas elementlərindən biridir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Sorğu mərkəzləri (Enquiry points)
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması ilə bağlı qaydalarına əsasən hər bir üzv ölkə digər dövlətlərin hökumətləri, ticarət fəaliyyəti iştirakçıları və digər maraqlı tərəflərin ticarət ilə əlaqəli, o cümlədən idxal, ixrac və tranzit prosedurları, tətbiq olunan rüsum və vergilər, tarif təsnifatı, gömrük dəyərləndirilməsi və malların mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi qaydaları, idxal, ixrac və tranzit məhdudiyyətləri, habelə qayda və prosedurların pozulmasına görə cərimələr və qərarlardan şikayət verilməsi və s. ilə bağlı sorğularına cavab vermək və tələb olunan sənəd və formaları təqdim etmək üçün öz resursları daxilində bir və ya daha çox sorğu mərkəzi yaratmalı və fəaliyyətini təmin etməlidir.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 1-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Sürətli göndərişlər (Expedited shipments)
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması ilə bağlı qaydalarına əsasən hər bir üzv ölkə gömrük nəzarətini həyata keçirməklə şəxslərin müraciəti əsasında ən azından hava yolu ilə gətirilən malların sürətli buraxılışına imkan verən prosedurlar müəyyən etməli və tətbiq etməlidir. Sürətli buraxılış ilə bağlı müddəalar sənədləşmə tələblərinin minimallaşdırılması, buraxılış üçün tələb olunan məlumatların təqdim edildiyi halda sürətli göndərişlərin mümkün qədər tez buraxılışının təmin edilməsi, sürətli buraxılışın yalnız aşağı dəyərli mallarla məhdudlaşmaması, gömrük rüsumunun tələb olunmayacağı göndərişlərin minimum dəyərinin müəyyən olunmasını əhatə edir.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.8-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Səlahiyyətli İqtisadi Operatorlar (Authorized Economic Operators)
ÜGT-nin SAFE Çərçivə Standartlarına əsasən səlahiyyətli iqtisadi operatorlar (SİO-lar) dedikdə yerli gömrük orqanları tərəfindən Ümumdünya Gömrük Təşkilatının standartlarına və ya ekvivalent təchizat zənciri təhlükəsizlik standartlarına uyğunluğu təsdiq edilən, malların beynəlxalq ticarətində iştirak edən operatorlar nəzərdə tutulur. Bu operatorlar gömrük nəzarətinin sadələşdirilmiş forma və üsullarından istifadə edə bilirlər.
ÜTT qaydalarına əsasən üzv ölkələr səlahiyyətli operatorlar üçün idxal, ixrac və tranzit prosedurları ilə bağlı əlavə asanlaşdırılma tədbirləri tətbiq etməlidirlər. Səlahiyyətli operatorlar aşağıdakı asanlaşdırma tədbirlərinin ən azından üçü ilə təmin edilməlidir: (i) daha az sənədləşmə və məlumat tələbləri; (ii) daha az fiziki yoxlama və müayinələr; (iii) sürətli buraxılış vaxtı; (iv) rüsum, vergi, haqq və ödənişlərin gecikmiş ödənilməsi; (v) hərtərəfli və ya azaldılmış zəmanətlərdən istifadə; (vi) müəyyən dövrdə baş tutan bütün idxal və ya ixrac üçün vahid gömrük bəyannaməsinin verilməsi; və (vii) malların gömrük rəsmiləşdirilməsinin səlahiyyətli operatorun olduğu ərazidə və ya gömrük orqanının müəyyən etdiyi digər yerdə həyata keçirilməsi.
Mənbə:
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/authorized-economic-operators.htm
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.7-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Sərbəst zona (Free zone)
Gömrük ərazisinin, gətirilən mallara gömrük rüsumları və vergilərin, həmçinin ticarət siyasəti tədbirlərinin tətbiq olunmayan hissəsidir. Bir qayda olaraq sərbəst ticari zonalar və sərbəst sənaye zonaları fərqləndirilir. Sərbəst ticari zonalara mallar sonradan atılmaq üçün qəbul edilir və onlar üzərində emal əməliyyatlarına icazə verilmir. sərbəst sənaye zonalarına isə mallar icazə verilən emal əməliyyatları aparılması üçün gətirilir.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Sərhəd qurumları (Border agencies)
Malların sərhəddən keçidi üçün gömrük orqanları ilə yanaşı malların idxal, ixrac və tranzitinin tənzimləməsi və tələblərə uyğunluğuna nəzarətin həyata keçirilməsinə səlahiyyəti olan qurumlar, o cümlədən qida təhlükəsizliyi, veterinar və fitosanitar təhlükəsizliyə məsul orqanlar, ətraf mühitin mühafizəsi, səhiyyə, nəqliyyat, rabitə və informasiya texnologiyaları, istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi üzrə səlahiyyətli qurumlar cavabdehdirlər.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının qaydalarına əsasən həmsərhəd ölkələrin sərhəd qurumları beynəlxalq ticarətin asanlaşdırılması üçün mümkün və praktik olduğu qədər malların sərhəddən keçidi prosedurlarının əlaqələndirilməsi, o cümlədən iş günləri və saatlarının, prosedur və formallıqların uyğunlaşdırılması, vahid sərhəd nəzarəti postunun yaradılması ilə bağlı əməkdaşlıq etməlidirlər.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 8-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#art3
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://www.tfafacility.org/article-8
Tez xarab olan mallar (Perishable goods)
Tez xarab olan mallara müvafiq şəraitdə saxlanmazsa asanlıqla istehlaka yararsız vəziyyətə gələn qida məhsulları, o cümlədən ət və ət məhsulları, balıq, süd məhsulları, meyvələr və tərəvəzlər tez xarab olan mallara daxildir.
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması ilə bağlı qaydalarına əsasən tez xarab olan malların itkisi və ya xarab olmasının qarşısını almaq üçün bütün tənzimləmə tələblərinin yerinə yetirilməsi şərtilə hər bir üzv ölkə tez xarab olan malların ən qısa müddət ərzində və istisna hallarda gömrük və digər aidiyyəti qurumların iş saatları xaricində buraxılışını təmin etməlidir. Yoxlamalar müəyyən olunduğu təqdirdə, prioritet tez xarab olan mallara verilməlidir. Üzv ölkələr həmçinin buraxılış gözləyən tez xarab olan malların lazımi qaydada saxlanmasına şərait yaratmalı və ya belə şəraitin idxalçı tərəfindən yaradılmasına icazə verməlidir.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.9-cu maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Milli Qurumlar (National Bodies on Trade Facilitation)
Ticarətin asanlaşdırılması üzrə milli qurumlar ticarət proseslərini sadələşdirən və sürətləndirən islahatların aparılması üçün milli səviyyədə həm ticarət siyasətinə və malların sərhəddən keçməsinə nəzarət edən dövlət orqanları arasında, həm də bu orqanlarla idxal-ixrac əməliyyatlarının iştirakçıları olan özəl sektor nümayəndələri arasında əlaqələndirməni təmin edən qurumlar hesab olunur.
BMT Avropa İqtisadi Komissiyası çərçivəsində qəbul olunmuş 4 saylı Tövsiyəyə əsasən bu qurumlar beynəlxalq ticarət və onunla əlaqəli sahələr, o cümlədən nəqliyyat, logistika, maliyyə, kənd təsərrüfatı, sanitar və fitosanitar tələblər, səhiyyə, elektron biznes və əlaqəli mövzularda maraqlı olan bütün dövlət və özəl sektor nümayəndələrinin öz mövqe və problemlərini bildirə, məsləhətləşmələr apara və konsensus yolu ilə qarşılıqlı razılaşdırılmış həll yollarına çata biləcəyi qurum olmaqla ölkənin beynəlxalq ticarətdə iştirakı xərcləri və səmərəliliyinə mənfi təsir göstərən məsələləri müəyyən etmək, belə maneələrin aradan qaldırılması və ya azaldılması üçün tədbirlər hazırlamaq və bu tədbirlərin icrasına dəstək göstərməli, beynəlxalq ticarətin asanlaşdırılması üzrə ən yaxşı təcrübələr barəsində məlumatların toplanılması və yayılması üçün milli mərkəz rolunu oynamalı və ticarətin asanlaşdırılması üzrə beynəlxalq təşəbbüslərdə iştirak etməlidirlər.
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması üzrə qaydalarına əsasən üzv ölkələr yerli səviyyədə ticarətin asanlaşdırılması tədbirləri ilə bağlı əlaqələndirməni həyata keçirmək və Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Sazişin müddəalarının icrasını təmin etmək üçün ticarətin asanlaşdırılması üzrə milli komitə yaratmalı və onun fəaliyyətini təmin etməlidirlər.
Mənbə:
BMTAİK, 4 saylı Tövsiyə, https://unece.org/fileadmin/DAM/cefact/recommendations/rec04/ECE_TRADE_425_CFRec4.pdf
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 23.2-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş (Trade Facilitation Agreement)
Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş ticarətin asanlaşdırılması sahəsində irəliləyişə nail olunması üçün hərtərəfli müddəalara malik ÜTT sazişidir. Saziş 2013-cü ildə imzalanmış və 2017-ci ilin fevralında qüvvəyə minmişdir. 2021-ci ilin avqust ayına olan məlumatlara əsasən Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş 154 ÜTT üzvü tərəfindən ratifikasiya olunmuşdur.
Saziş məlumatların dərc olunması və əlçatanlığın təmin olunması, internet vasitəsilə yayılması, sorğu mərkəzlərinin yaradılması, ticarət ilə bağlı qaydalar qüvvəyə minməzdən əvvəl ticarət fəaliyyəti iştirakçıları tərəfindən rəy bildirilməsi və məsləhətləşmələrin həyata keçirilməsi imkanının verilməsi, məcburi qərarların qəbulu, dövlət qurumlarının qərarlarından şikayət verilməsi, ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi və şəffaflığın artırılması üçün digər tədbirlər, idxal və ixrac ilə əlaqədar tətbiq olunan haqq və ödənişlər və cərimələr, malların rəsmiləşdirilməsi və buraxılışı, sərhəd qurumlarının əməkdaşlığı, malların gömrük nəzarəti altında hərəkəti, idxal, ixrac və tranzit ilə əlaqədar formallıqlar, azad tranzit hüququ, gömrük əməkdaşlığı, inkişaf etməkdə olan və ən az inkişaf etmiş ölkələr üçün güzəştlər, Sazişin icrası və mübahisələrin həlli ilə bağlı müddəaları əhatə edir.
Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş beynəlxalq ticarətə mane olan və ya ləngidən tədbirlərin sayını, idxal-ixrac əməliyyatlarına sərf olunan xərcləri və vaxtı əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq məqsədi güdür. ÜTT-nin 2015-ci il üçün Dünya ticarət hesabatına əsasən Sazişin beynəlxalq ticarət xərclərini 14.5% azaldacağı və dünya ticarətini hər il 3 trilyon ABŞ dolları artıracağı proqnozlaşdırılmışdır.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Transfer daşımalar (Transshipment)
Malların tranzitdə olarkən aralıq limanda bir gəmidən digərinə yüklənilməsi transfer daşınması hesab edilir. Transfer daşımalarından əsasən çıxış və təyinat limanları arasında birbaşa əlaqə olmadıqda, limanın tutumu kifayət qədər olmadıqda və ya ticarət məhdudiyyətlərindən yayınmaq məqsədilə istifadə edilə bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Təkrar idxal (Re-importation)
Təkrar idxal gömrük ərazisindən daha əvvəl ixrac olunmuş malların bu əraziyə idxalıdır.
Malların təkrar idxal edilmiş mallar sayılması üçün qanunvericilikdə müvafiq tələblər müəyyən oluna bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsinin 165-ci maddəsinə əsasən ixrac olunmuş malların tam və bir hissəsi ixrac edildiyi vaxtdan 3 il ərzində eyni vəziyyətdə, yəni xarici ölkədə heç bir emala məruz qalmadan gömrük ərazisinə qaytarıldıqda, onların idxal gömrük rüsumlarından və vergilərdən tamamilə azad edilməklə və ticarət siyasəti tədbirləri tətbiq edilmədən təkrar idxal malları kimi sərbəst dövriyyəyə buraxılır.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsi, 165-ci maddə, http://e-qanun.az/framework/46957
Təkrar ixrac (Re-exportation)
Təkrar ixrac gömrük ərazisinə daha əvvəl idxal olunmuş malların bu ərazidən ixracıdır. Bir qayda olaraq bu mallar birinci ölkənin ərazisinə müvəqqəti gətirilmək və bəzən müəyyən dəyər əlavə edilməklə yekun təyinat nöqtəsi başqa bazarlar müəyyən edilmiş mallar olur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Xaricdə emal (Outward processing)
Xaricdə emal gömrük ərazisində sərbəst dövriyyədə olan malların xaricdə sonrakı istehsal, emal və ya təmir edilməsi məqsədi ilə gömrük ərazisindən müvəqqəti aparılması və sonradan idxal gömrük rüsumlarından və vergilərdən tamamilə, yaxud qismən azad olunmaqla geri qaytarılmasından ibarət xüsusi gömrük prosedurudur.
Malların xaricdə emal gömrük prosedurunda yerləşdirilməsi və sonradan ölkəyə idxalı ilə bağlı müxtəlif ölkə qanunvericiliklərində müvafiq tələblər müəyyən oluna bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsinin 200-cü maddəsinə əsasən müvəqqəti ixrac edilmiş malların emal olunduqdan sonra gömrük ərazisinə təkrar idxal edilərək sərbəst dövriyyəyə buraxılması müddəti 2 ildən artıq olmamalıdır. Lakin prosedur sahibinin əsaslandırılmış müraciəti ilə bu müddət növbəti 1 ilədək uzadılır.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsi, 200-cü maddə, http://e-qanun.az/framework/46957
Yerli istifadə üçün rəsmiləşdirmə (Clearance for home use)
Yerli istifadə üçün rəsmiləşdirmə idxal olunan mal və ya nəqliyyat vasitələrinin müvafiq idxal rüsum və vergilər ödənilməklə və bütün gömrük formallıqları yerinə yetirilməklə gömrük ərazisində sərbəst dövriyyəyə buraxılmasını təmin edən gömrük prosedurudur.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Yükləməqabağı yoxlama (Preshipment inspection)
Yükləməqabağı yoxlama istehlak olunacağı ölkəyə ixrac olunacaq malların keyfiyyəti, kəmiyyəti, qiymətinin, o cümlədən valyuta məzənnəsi və maliyyə şərtlərinin yoxlanılması və dəqiqləşdirilməsi ilə bağlı fəaliyyətdir. Belə yoxlama ixrac ölkəsinin verdiyi səlahiyyət və ya bağlanılan müqavilə əsasında yükləməqabağı yoxlama qurumu tərəfindən həyata keçirilir.
ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması ilə bağlı qaydalarına əsasən üzv ölkələr malların tarif təsnifatı və gömrük dəyərləndirilməsi ilə bağlı yükləməqabağı yoxlamanın həyata keçirilməsini tələb edə bilməzlər.
Mənbə:
ÜTT Yükləməqabağı Yoxlama üzrə Saziş, Maddə 1, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/21-psi_e.htm
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 10.5-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
Ödənişlərin geri qaytarılması proseduru (Drawback procedure)
Mallar ixrac olunduğu zaman onların tərkibində olan və ya istehsalında istifadə olunan mal və ya materialların idxalı zamanı ödənilmiş rüsum və vergilərin bütövlükdə və ya qismən geri qaytarılmasını əhatə edən gömrük prosedurudur.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı (World Customs Organization)
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı (ÜTG) 1952-ci ildə Gömrük Əməkdaşlığı Şurası kimi yaradılmışdır və gömrük prosedurlarının effektivliyi və səmərəliliyinin artırılması üzrə beynəlxalq əməkdaşlığın həyata keçirilməsi üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır. Təşkilatın baş qərargahı Belçikanın Brüssel şəhərində yerləşir. Hazırda dünya ticarətinin təxminən 98%-ni əhatə edən 183 ölkənin gömrük xidmətini özündə birləşdirir. ÜTG Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının Harmonikləşdirilmiş Sisteminin, habelə Malların müvəqqəti qəbulu üzrə İstanbul Konvensiyası və Gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və uyğunlaşdırılması üzrə yenilənmiş Kyoto Konvensiyası da daxil olmaqla bir neçə beynəlxalq konvensiyanın idarə edilməsi üçün cavabdehdir.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, rəsmi vebsayt, http://www.wcoomd.org/en/about-us/what-is-the-wco.aspx
Ümumdünya Gömrük Təşkilatının İnformasiya modeli (WCO Data model)
Ümumdünya Gömrük Təşkilatının İnformasiya modeli sərhəd qurumlarının, o cümlədən gömrük orqanlarının hüquqi və inzibati ehtiyaclarına cavab vermək üçün hazırlanmış, aydın struktura malik, harmonizə edilmiş, standartlaşdırılmış və təkrar istifadə oluna bilən elektron məlumat modelləri və mesajlar.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Beynəlxalq gömrük terminləri lüğəti, http://www.wcoomd.org/en/topics/facilitation/instrument-and-tools/tools/glossary-of-international-customs-terms.aspx
İdxal (Importation)
İdxal bir ölkənin rezidentləri tərəfindən digər ölkənin rezidentlərindən malların və xidmətlərin bir qayda olaraq xarici valyuta qarşılığında (barter əməliyyatları istisna olmaqla) alınması və malların gömrük ərazisinə gətirilməsidir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
İdxal və ixrac ilə əlaqədar yığılan haqq və ödənişlər (Fees and Charges Imposed on or in Connection with Importation and Exportation)
İdxal və ixrac ilə əlaqədar yığılan rüsumlar və ödənişlər idxal və ixrac rüsumları və idxal və ixrac ilə bağlı vergilərdən başqa yerdə qalan digər ödənişləri, o cümlədən kəmiyyət məhdudiyyətləri, lisenziyalaşdırma, sənədləşdirmə və sertifikasiya, yoxlama, karantin, fumiqasiya və digər xidmətlər ilə əlaqəli rüsumlar, ödənişlər, formallıqlar və tələbləri əhatə edir.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının qaydalarına əsasən bu haqq və ödənişlər dövlət orqanları tərəfindən göstərilən müvafiq idxal və ixrac əməliyyatı ilə bağlı göstərilən xidmətlərin təxmini dəyəri ilə məhdudlaşmalı və yerli istehsalın dolayı yolla qorunmasını və ya fiskal məqsədlər üçün idxal və ixraca vergi qoyulmasını nəzərdə tutmamalıdır.
Mənbə:
ÜTT Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, VIII maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm#articleVIII
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 6-cı maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#art6
İmtina edilmiş mallar (Rejected goods)
Aidiyyəti qurumlar tərəfindən aparılan yoxlamalar zamanı sanitar, fitosanitar və qida təhlükəsizliyi tələbləri və ya texniki reqlamentlərin tələbləri ilə uyğun olmadığı aşkar edilmiş mallardan imtina olunur. ÜTT-nin ticarətin asanlaşdırılması ilə bağlı qaydalarına əsasən üzvlər öz qanunvericiliklərinə uyğun olaraq idxalçıya imtina olunmuş malları ağlabatan müddət ərzində ixrac edən şəxsə geri göndərməyə icazə verməlidir.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 10.8-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
İxrac (Exportation)
İxrac bir ölkənin rezidentləri tərəfindən digər ölkənin rezidentlərinə malların və xidmətlərin bir qayda olaraq xarici valyuta qarşılığında (barter əməliyyatları istisna olmaqla) satılması və malların bir ölkənin gömrük ərazisindən digər ölkənin gömrük ərazisinə göndərilməsidir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Əvvəlcədən yoxlama (Pre-arrival Processing)
Malın ölkəyə gəlməsindən əvvəl rəsmiləşdirmə prosesinin başlanması malın idxal üçün gəlişindən əvvəl aidiyyəti qurumlara idxal bəyannaməsi və digər müvafiq sənədlərin təqdim edilməsini nəzərdə tutur. Aidiyyəti qurumlar bu əsasda risk qiymətləndirilməsini həyata keçirə və bəyannaməni emal etməklə malların ölkəyə daxil olduğu zaman sərbəst dövriyyəyə buraxılışını sürətləndirmək üçün malların buraxılışı barədə qərarı əvvəlcədən hazırlaya bilərlər.
ÜTT qaydalarına əsasən hər bir üzv ölkə idxal sənədləri və digər tələb olunan məlumatların əvvəlcədən təqdim olunması üçün prosedurlar müəyyən etməli və sözügedən sənədlərin elektron şəkildə təqdim oluna bilməsinə şərait yaratmalıdır.
Mənbə:
ÜTT Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş, 7.1-ci maddə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/tfa-nov14_e.htm#
BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası, Ticarətin asanlaşdırılması tədbirlərinin tətbiqi üzrə təlimat, https://tfig.unece.org/contents/prearrival-processing.htm
Advalor ekvivalent (Ad valorem equivalent)
Advalor ekvivaelntin müəyyən olunması spesifik və digər gömrük rüsumu formasında müəyyən olunan idxal və ya ixrac rüsumunun ad valor gömrük rüsumuna çevrilməsidir. Məsələn, dəyəri 10 AZN olan mala 1 AZN məbləğində tətbiq olunan spesifik rüsumun ad valor ekvivalenti 10 faiz rüsumdur.
Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə tarif danışıqları aparılan zaman spesifik rüsum formasında idxal rüsumu müəyyən olunan mallara rüsumun azaldılması öhdəliklərini müəyyən etmək üçün üçün spesifik rüsumların advalor rüsuma çevrilməsinə ehtiyac yaranır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Bazar qiyməti dəstəyi (Market price support)
Bazar qiyməti dəstəyi kənd təsərrüfatı məhsulunun yerli bazardakı qiymətinin dövlət tərəfindən müəyyən edilən müvafiq minimum səviyyədə saxlanılması üçün tətbiq edilən dəstək mexanizmidir. Bazar qiymətinə bağlı belə dəstək sabit xarici istinad qiyməti ilə ölkədə tətbiq olunan minimum idarə olunan qiymət arasındakı fərqin belə minimum qiymətə tabe ola biləcək istehsal məhsuluna vurulması ilə hesablanır.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, 3 saylı Əlavə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Bazara çıxış (Market access)
Bazara çıxış kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalına təsir göstərən tariflər, tarif kvotaları və qeyri-tarif tədbirlərini əhatə edir və kənd təsərrüfatı üzrə ticarət qaydalarının, ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişinin əsas tənzimləmə predmetlərindən biridir. Sözügedən Sazişin bazara çıxış ilə bağlı müddəaları kəmiyyət məhdudiyyətlərinin daha şəffaf olan tarif tədbirləri ilə əvəz olunmasını və tarif dərəcələrinin azaldılmasını nəzərdə tutmaqla ticarəti təhrif edən tədbirlərin geniş istifadəsinin qarşısını almış və kənd təsərrüfatı məshulları üçün yeni bazarlar açmışdır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Bazarın təhrifi (Market distortion)
Bazarın təhrifi dövlətin müdaxiləsi, subsidiyalar, vergilər, bazarda hökmran mövqeyə malik iştirakçıların hərəkətləri və s. nəticəsində təkmil rəqabət şəraitinin pozulmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
ÜTT, Kənd təsərrüfatı terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/glossbysubject_e.htm
De minimis (minimal icazə verilən hədd) (De minimis)
De minimis ÜTT qaydalarına əsasən beynəlxalq ticarət şərtlərini təhrif edən yerli dəstəyin icazə verilən minimal həddidir. İnkişaf etmiş üzv ölkələr üçün de minimis istehsal dəyərinin 5 faizi, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün isə həmin dəyərin 10 faizini təşkil edir. Üzv ölkələr sarı zənbil subsidiyalarına daxil olsa belə bu faiz həddinə qədər olan dəstəyi yerli istehsalçılara təqdim edə bilər və onu azaltmağa məcbur deyildir. De minimis həm kənd təsərrüfatına ümumi dəstək proqramlarına, həm də məhsul spesifik subsidiyalara münasibətdə hesablanır.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 6, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Dəstəyin ekvivalent ölçüsü (Equivalent measurement of support)
Dəstəyin ekvivalent ölçüsü ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişinə əsasən dövlət tərəfindən bazar qiymətinə bağlı dəstəyi ölçmək üçün müvafiq metodologiyanın tətbiqinə dair məlumatlar kifayət etmədikdə, alternativ olaraq illik büdcə ödənişlərinin məbləğindən istifadəni nəzərdə tutur.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, 4 saylı Əlavə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Dəstəyin ümumi (aqreqat) ölçüsü (Aggregate Measurement of Support)
Dəstəyin aqreqat ölçüsü ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi çərçivəsində üzv ölkələr tərəfindən bazarı təhrif edən subsidiyaların azaldılması üçün öhdəliklər götürülən zaman il ərzində ölkənin verdiyi belə subsidiyaların cəmini nəzərdə tutur. Dəstəyin aqreqat ölçüsü hesablanarkən sarı zənbilə daxil olan, yəni barəsində azaldılma öhdəlikləri götürülən bütün dəstək tədbirləri nəzərə alınmalı və hər bir kənd təsərrüfatı məhsulu üzrə verilən subsidiyalar ayrılıqda, məhsula spesifik olmayan ümumi dəstək proqramları isə cəmlənərək bir kateqoriya kimi daxil edilməlidir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 6 və Əlavə 3, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Dəyişən idxal rüsumları (Variable import levies)
Dəyişən idxal rüsumları rejimi müəyyən sxem və ya formula üzrə rüsum dərəcələrinin avtomatik və davamlı dəyişkənliyini nəzərdə tutur. Belə sxem və ya formulalarda rüsum dərəcələri adətən beynəlxalq bazarlarda qiymətlərin dəyişməsinə müvafiq olaraq dəyişir və beləliklə beynəlxalq qiymətlərin volatilliyinin yerli bazara təsiri və keçidinin qarşısını almaqla, yerli bazarı qiymət cəhətdən izolyasiya etmiş olur. ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi bazara çıxış şərtlərinin təxminediləbilənliyi təmin etmək məqsədilə dəyişən idxal rüsumlarının tətbiqini qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Kənd təsərrüfatı məhsulları (Agricultural products)
Beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən, kənd təsərrüfatı məhsulları Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının Harmonikləşdirilmiş Sisteminin 1-24-cü qruplarını və əlavə olaraq 29, 33, 35, 38, 41, 43, 50, 51, 52 və 53-cü qruplardan bəzi yağları, dəri və gönləri, pambığı əhatə edir. Balıq və balıq məhsullarının, habelə meşəçilik məhsullarının ticarəti kənd təsərrüfatı ticarəti üzrə qaydalar çərçivəsində tənzimlənmir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Əlavə 1, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Kənd təsərrüfatı məhsullarının marketinqi qurumları (Agricultural marketing boards)
Kənd təsərrüfatı məhsullarının marketinqi qurumları fermerlərə kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması, çeşidlənməsi, qiymətləndirilməsi və satışında yardım göstərmək üçün dövlət tərəfindən müvafiq səlahiyyətlər verilən qurumlardır.
20-ci əsrdə, 1980-ci illərə qədər sözügedən qurumların kənd təsərrüfatı məhsullarının alğı-satqısı, o cümlədən ixracı üzərində nəzarəti geniş yayılan təcrübə olsa da, kənd təsərrüfatı məhsulları ilə ticarətin liberallaşması və beynəlxalq ticarət qaydalarının bu sahəyə tətbiqi qurumların fəaliyyət dairəsini strateji məhsul, məsələn buğda ehtiyatlarının təmin edilməsi və daxili bazarda qiymətlərin son dərəcə dəyişkənliyi hallarına qarşı mübarizə ilə məhdudlaşdırmışdır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Kənd təsərrüfatı üzrə xüsusi mühafizə tədbirləri (Special agricultural safeguard)
Xüsusi mühafizə tədbirləri idxalda artım və ya qiymətlərin aşağı düşməsi halında idxalatçı ölkə tərəfindən müvəqqəti əlavə rüsumların tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Bu tədbirlər həcm əsaslı və ya qiymət əsaslı ola bilər. Həcm əsaslı xüsusi mühafizə tədbirləri idxalatçı ölkə tərəfindən müəyyən olunmuş maksimum həcmdən çox mal idxal olunduğu zaman, qiymət əsaslı mühafizə tədbirləri isə müvafiq məhsul üzrə dövlətin müəyyən etdiyi minimum qiymətdən aşağı qiymətə idxal ölkəyə daxil olduğu zaman tətbiq edilir.
Xüsusi mühafizə tədbirləri yalnız daha əvvəl barəsində tarifləşdirmə tətbiq edilmiş, yəni kəmiyyət məhdudiyyətindən tarifə keçirilmiş məhsullara münasibətdə və yalnız öhdəliklər cədvəlində hüquq müəyyən edildiyi halda tətbiq edilə bilər.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 5, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Kənd təsərrüfatında islahat prosesi (Agricultural reform process)
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi kənd təssərüfatı malları üzrə beynəlxalq ticarətin tənzimlənməsi yolunda ilk addım olmaqla, bu sahədə mövcud olan subsidiyalar və bazarın qorunması tədbirlərinin azaldılması üzrə islahat prosesinin başlanğıcını qoydu.
İslahat prosesinin davam etdirilməsi üçün danışıqlar Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişin 20-ci maddəsinə əsasən başlanmış və 2001-ci ildən etibarən Doha İnkişaf Roundu çərçivəsində davam etmişdir. 2013-cü ildə Balidə keçirilən Nazirlər Konfransında tarif kvotaların tətbiqinin tətbiqində şəffaflıq ilə bağlı qərarın qəbulu və 2015-ci ildə Nayrobi Nazirlər Konfransında kənd təsərrüfatı məhsullarına verilən ixrac subsidiyalarının ləğv edilməsi barədə ÜTT üzv ölkələri arasında razılığa gəlinməsi islahat prosesinin əldə etdiyi nailiyyətlər sırasındadır.
Hazırda danışıqlar ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı Komitəsinin xüsusi sesssiyasında davam etdirilir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 20, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Kənd təsərrüfatı danışıqları ilə bağlı ÜTT-nin rəsmi səhifəsi, https://www.wto.org/english/tratop_e/agric_e/negoti_enew.htm
Mavi zənbil (Blue Box)
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişinə əsasən istehsalın məhdudlaşdırılmasına yönəldilən birbaşa ödənişlər bazarı təhrif edən subsidiyalar siyahısına daxil olmamaqla azaldılma öhdəliklərinə tabe deyil. Belə ödənişlər “mavi zənbil” subsidiyaları adlanır və onlara fermerin istehsalı dayandırması üçün müəyyən əkin ərazisi və ya məhsul yığımı əsasında, heyvandarlıqla məşğul olan fermerlər üçün isə hər baş mal-qara üzrə verilən ödənişlər daxildir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 6.5, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Minimum idxal qiymətləri (Minimum import prices)
Minimum idxal qiymətləri nəzərdə tutan tarif rejimi idxal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının yerli bazara müəyyən olunmuş minimum qiymətdən aşağı daxil olmamasını təmin etməyə yönəlir. İdxal edilən malın yekun qiyməti müəyyən olunmuş qiymətdən aşağı olduqda, onlar arasındakı fərq məbləğində əlavə ödəniş müəyyən edilir. ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi bazara çıxış şərtlərinin təxminediləbilənliyi təmin etmək məqsədilə minimum idxal qiymətlərinin tətbiqini qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT, Kənd təsərrüfatı terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/glossbysubject_e.htm
Sarı zənbil (Amber Box)
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişinə əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarıının istehsalı və ticarətini təhrif edən yerli dəstək tədbirləri, o cümlədən istehsalçılara qiymət dəstəyi və istehsal həcmi ilə birbaşa əlaqəli olan subsidiyalar, habelə istehsal elementlərinə sərf olunan xərclərin azaldılmasına yönələn subsidiyalar sarı zənbil subsidiyaları hesab edilir və azaldılma öhdəliklərinə tabedir. Sarı zənbil kateqoriyasına aid olan subsidiyalar ÜTT üzvlərinin öhdəlik cədvəllərində Dəstəyin ümumi ölçüsünə daxildir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 7, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Yaşıl zənbil (Green Box)
Ticarəti və ya istehsalı təhrif etməyən və ya minimal səviyyədə təhrif edən, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən proqram vasitəsilə həyata keçirilən və istehlakçılara təsir göstərməyən, habelə istehsalçılara qiymət dəstəyi göstərməyən dəstək proqramları yaşıl zənbilə daxil olmaqla azaldılma öhdəliklərinə tabe deyil.
Ümumi xidmət proqramları, o cümlədən infrastruktur, tədqiqat və inkişaf proqramları, yerli ərzaq yardımı, istehsalçıların gəlirlərinin sığortalanmasını nəzərdə tutan proqramlar, investisiya dəstəyi, təbii fəlakət zamanı yardımlar, ətraf mühit və regional dəstək proqramları və digər oxşar yönümlü proqramlar onların hər biri üçün müəyyən olunmuş spesifik tələblərə cavab verdiyi halda yaşıl zənbil kateqoriyasına daxil edilə bilər.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, 2 saylı Əlavə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Yerli dəstək (Domestic support)
Kənd təsərrüfatı məhsullarına dövlətin yerli dəstəyi həmin məhsulların istehsalı üçün verilən subsidiyaları və digər tədbirləri nəzərdə tutur. Yerli dəstəyə daxil olan subsidiyalar məhsulların ixrac olunub-olunmayacağından asılı olmayaraq verilir. Yerli dəstək subsidiyalarına bazar qiymətinə bağlı dəstək, istehsalçılara birbaşa ödənişlər, istehsal elementlərinin və marketinq xərclərinin azaldılması tədbirləri daxildir. Yerli dəstək kənd təsərrüfatı ticarəti üzrə beynəlxalq qaydalarının əsas tənzimləmə predmetlərindən biridir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi (WTO Agreement on Agriculture)
Kənd Təsərrüfatı haqqında Saziş ÜTT-nin mallarla ticarəti tənzimləyən sazişləri içərisində ən əhəmiyyətlilərindən biri olmaqla ticarət danışıqlarının Uruqvay Raundunun nəticəsində qəbul edilmişdir. Saziş uzunmüddətli perspektivdə kənd təsərrüfatı ticarətinin liberallaşdırılması və islahatların keçirilməsinə yönələn ilk effektiv çərçivəni yaratmışdır. Saziş bazara çıxış tədbirləri, həmçinin tariflər və kəmiyyət məhdudiyyətlərini, kənd təsərrüfatı istehsalına yerli dəstək və ixrac rəqabəti, o cümlədən ixrac subsidiyaları haqqında müdəəalar müəyyən edir və bazara təsiri daha az olan dəstək tədbirlərindən istifadəni və ümumilikdə kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə proteksionist tədbirləri azaltmağı hədəfləyir. Saziş üzrə danışıqlar çərçivəsində üzv ölkələr ixrac subsidiyalarının və yerli dəstək tədbirlərinin keçid müddəti ilə azaldılması, kənd təsərrüfatı məhsullarına tətbiq olunan bütün qeyri-tarif tədbirlərinin tarif ekvivalentləri ilə əvəz olunması və həmin tariflərin azaldılması üzrə individual öhdəliklər qəbul etmişlər. Ümumilikdə, Saziş kənd təsərrüfatı məhsulları idxalına tamamilə qapalı olan bazarların liberallaşmasına və proteksionizm səviyyəsinin azalmasına imkan vermişdir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
İstehsaldan ayrılmış dəstək (Decoupled income support)
Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalından ayrılmış dövlət dəstəyi fermerlərə bazar qiymətlərinə, istehsal amillərinə, istehsal növünə və ya istehsal olunan məhsul həcmi ilə əlaqələndirilməyən qaydada dövlət dəstəyi göstərilməsi və fermerlərin gəlirlərini artırmağa yönəldilən ödənişlərin edilməsidir.
ÜTT-nin Kənd təsərrüfatı haqqında Sazişinə əsasən istehsaldan ayrılmış dəstək Yaşıl Zənbil tədbirlərinə aiddir və üzv ölkələrdən bu dəstəyin azaldılması tələb edilmir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, 2 saylı Əlavə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
İxrac kreditləri (Export credits)
İxrac kreditləri yerli ixracatçıların xarici bazarlara çıxışına dəstək üçün dövlət tərəfindən ixrac kredit agentlikləri və ya ixrac/idxal bankları vasitəsilə verilən, eləcə də özəl sektorda fəaliyyət göstərən banklar tərəfindən verilən kreditləri əhatə edir. Dövlət tərəfindən verilən ixrac kreditləri ixracatçının müqavilə şərtlərində idxalatçıya (alıcıya) mal və xidmətlərin ödənişini müəyyən müddət ərzində həyata keçirmək imkanı verməsinə şərait yaradır. Mal və xidmətlərin dəyəri dövlət tərəfindən ixracatçıya ödənilir və sonradan idxalatçı tərəfindən həmin məbləğ dövlətə geri ödənilir. İxrac rəqabəti üzrə ÜTT-nin Nazirlər Konfransının 2015-ci ildə Nayrobidə qəbul olunmuş Qərarı geri ödəniş müddətinin 18 aydan çox olmamasını nəzərdə tutur.
Həmçinin, beynəlxalq ticarət qaydalarına əsasən ixrac kreditləri bazarda mövcud olan dərəcədən aşağı dərəcə ilə verilməməlidir.
Mənbə:
İxrac rəqabəti üzrə ÜTT Nazirlər Konfransının Qərarı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc10_e/l980_e.htm
İxrac kreditləri üzrə qarantiyalar (Export credit guarantees)
İxrac kreditləri üzrə qarantiyalar ixracatçıların özəl banklardan əldə etdikləri ixrac kreditləri üzrə dövlət tərəfindən verilən qarantiyalardır. Belə qarantiyaların ixracatçıların ticarət əməliyyatı ilə bağlı risklərini sığortalamaqla özəl bankların ixracatçılara kredit verməsini şərtlərini asanlaşdırmaq və ixracatçının satışı uzunmüddətli ödəniş şərtləri ilə həyata keçirməklə xarici bazarda alıcıları cəlb etməsinə və beləliklə ixrac bazarına çıxış əldə etməsinə dəstək verməkdir. ÜTT qaydalarına əsasən həmin qarantiyaların verilməsini nəzərdə tutan proqramlar özünü maliyyələşdirməli, uzunmüddətli xərc və itkiləri nəzərə almalı, risk əsaslı olmalı və ödəniş (premium) əsasında verilməlidir.
Mənbə:
İxrac rəqabəti üzrə ÜTT Nazirlər Konfransının Qərarı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc10_e/l980_e.htm
İxrac qadağaları və məhdudiyyətləri (Export prohibitions and restrictions)
İxrac qadağaları və məhdudiyyətləri ixrac olunan məhsulun həcmini və ya kəmiyyətini məhdudlaşdıran tədbirlərdir. Bu tədbirlər ixrac rüsumları, kvotalar, lisenziya tələbləri və ya birbaşa qadağalar formasında ola bilər.
Sözügedən məhdudiyyətlər əsasən yerli tələbatı və ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı məhsullarına və ya yerli sənayenin xammal təchizatını təmin etmək üçün digər xammala tətbiq olunur. ÜTT qaydaları kəmiyyət məhdudiyyətlərini qadağan etsə, qida məhsullarının kritik çatışmazlığının qarşısını almaq və ya aradan qaldırmaq üçün həmin tədbirlərin istifadəsinə istisna olaraq icazə verir. Həmçinin, kənd təsərrüfatı məhsullarına ixrac qadağa və məhdudiyyəti tətbiq edən ölkə bu barədə mümkün qədər əvvəlcədən digər üzv ölkələri məlumatlandırmalıdır.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 12, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
İxrac rəqabəti (Export competition)
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişinin və kənd təsərrüfatı malları ilə ticarət qaydalarının əsas hissələrindən birini ixrac bazarlarında rəqabəti tənzimləyən qaydalar təşkil edir. Bu qaydalar ixrac subsidiyaları və üzv ölkələrin bu subsidiyaların azaldılması öhdəliklərindən yan keçməsinə imkan verən digər proqramlar, o cümlədən ixracın maliyyələşdirilməsi, ixrac kreditləri, kredit zəmanətləri, ixrac sığortası və beynəlxalq ərzaq yardımlarını əhatə edir. Bu istiqamətdə danışıqlar həmçinin kənd təsərrüfatı malları ixrac edən dövlət şirkətlərinin fəaliyyətinə də toxunur.
İxrac rəqabəti ilə bağlı qaydalar ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişində və 2015-ci ilin dekabrında ÜTT-nin Nayrobidəki 10-cu Nazirlər Konfransında qəbul olunmuş Qərarda öz əksini tapır.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
İxrac rəqabəti üzrə ÜTT Nazirlər Konfransının Qərarı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc10_e/l980_e.htm
İxrac subsidiyaları (Export subsidies)
Kənd təsərrüfatı məshullarına ixrac subsidiyaları bu məhsulların ixracı ilə şərtlənən subsidiyalardır. Belə subsidiyalara ixracla bağlı birbaşa ödənişlər, dövlət qurumları tərəfindən ərzaq ehtiyatlarının yerli bazar qiymətindən aşağı qiymətlərlə ixrac üçün satışı və ya atılması, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən ixrac ödənişləri, marketinq və daşınma xərclərini azaltmaq üçün subsidiyalar, ixrac ediləcək məhsulların istehsalında istifadə olunan kənd təsərrüfatı məhsullarına verilən subsidiyalar və digərləri daxildir.
İxrac subsidiyaları kənd təsərrüfatı məhsullarının beynəlxalq ticarətini ən çox təhrif edən dəstək tədbirləri hesab edilir. Onların ləğvi istiqamətində ilk addım ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişin və orada nəzərdə tutulan azaldılma öhdəliklərinin qəbul edilməsi ilə başlamış və bu subsidiyalardan istifadənin tamamilə dayandırılması barədə razılığa 2015-ci ildə ÜTT-nin 10-cu Nazirlər Konfransında nail olunmuşdur. Nazirlər Konfransı Qərarına əsasən inkişaf etmiş ölkələr dərhal, inkişaf etməkdə olan ölkələr isə keçid müddəti ilə ixrac subsidiyalarından istifadəni dayandırmaq barədə öhdəlik götürmüşlər.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 9, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
İxrac rəqabəti üzrə ÜTT Nazirlər Konfransının Qərarı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc10_e/l980_e.htm
Ərzaq idxalatçısı olan ölkələr (Net food importers)
Ümumi ticarət dövriyyəsində ərzaq məhsullarının idxalının həmin məhsulların ixracına münasibətdə üstünlük təşkil etdiyi ölkələr net ərzaq idxalatçısı ölkələr sayılır.
Mənbə:
BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, http://www.fao.org/faoterm/en/
Ərzaq ixracatçısı olan ölkələr (Net food exporters)
Ümumi ticarət dövriyyəsində ərzaq məhsullarının ixracının həmin məhsulların idxalına münasibətdə üstünlük təşkil etdiyi ölkələr net ərzaq ixracatçısı ölkələr sayılır.
Mənbə:
BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, http://www.fao.org/faoterm/en/
Ərzaq təhlükəsizliyi (Food security)
Ərzaq təhlükəsizliyi insanların hər zaman sağlam və doyumlu qidaya fiziki və iqtisadi çıxışının olmasını nəzərdə tutur. Ərzaq təhlükəsizliyinin kifayət qədər ərzağın mövcudluğu, şəxslərin ərzağı əldə etmək üçün vasitələrə malik olması, ərzaqdan düzgün istifadə və stabillik kimi bir neçə elementi vardır. Beynəlxalq ticarət müstəvisində daha çox birinci element - kifayət qədər ərzağın mövcudluğuna nail olunması məsələsi danışıqlar predmetidir.
Mənbə:
BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, Ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı brif, http://www.fao.org/fileadmin/templates/faoitaly/documents/pdf/pdf_Food_Security_Cocept_Note.pdf
Ərzaq təhlükəsizliyi məqsədləri üçün dövlət ehtiyatlarının saxlanılması (Public stockholding for food security purposes)
Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişin yerli dəstək ilə bağlı müddəalarına əsasən ərzaq təhlükəsizliyi məqsədləri üçün dövlət ehtiyatlarının saxlanılmasına sərf olunan dövlət dəstəyi yaşıl zənbilə daxil olmaqla, azaldılma ilə bağlı öhdəliklərə tabe deyildir. Lakin bu halda bazarın təhrif olunmasının qarşısını almaq məqsədilə dövlət tərəfindən ehtiyat üçün ərzaq məhsulları mövcud bazar qiymətləri ilə alınmalı və ehtiyatlardan ərzaq satışı mövcud bazar qiymətləri ilə baş tutmalıdır. Müvafiq tələblərə cavab vermədiyi təqdirdə dövlət ehtiyatlarının saxlanılmasına sərf olunan xərclər dəstəyin ümumi ölçüsünə daxil olur və azaldılma öhdəliklərinə tabe sayılır. ÜTT çərçivəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrdə belə dəstək proqramlarının istifadəsinə daha əlverişli şərait yaratmaq istiqamətində danışıqlar davam edir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, 2 saylı Əlavə, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
Ərzaq yardımı (Food aid)
Ərzaq yardımı aclıq və qida çatışmazlığı problemləri ilə mübarizə aparmaq üçün digər ölkələrə ərzaq məhsullarının göndərilməsi və ya ərzaq məhsulları alınması üçün qrantlar və kreditlərin verilməsini əhatə edir.
Beynəlxalq ticarət qaydaları ərzaq yardımı təqdim edən ölkələrin bu yardımı qəbul edən ölkələrə kənd təsərrüfatı məhsulları ixracı ilə əlaqələndirməsinin qarşısını almaq və yardımın qrant şəklində və ya “Ərzaq yardımı haqqında” BMT-nin 1986-cı il tarixli Konvensiyasının şərtlərinə uyğun olaraq verilməsi məqsədini daşıyır. İxrac rəqabəti üzrə ÜTT-nin Nazirlər Konfransının 2015-ci ildə Nayrobidə qəbul olunmuş Qərarına əsasən beynəlxalq ərzaq yardımları ehtiyaca əsaslanmalı, tamamilə qrant şəklində olmalı və yardım göstərən ölkənin ixrac bazarlarının genişlənməsi məqsədləri ilə əlaqələndirilməməli, habelə icazə verilən hallar istisna olmaqla yardım kimi verilən məhsullar təkrar ixrac edilməməlidir.
Mənbə:
ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı haqqında Sazişi, Maddə 10, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/14-ag_01_e.htm
İxrac rəqabəti üzrə ÜTT Nazirlər Konfransının Qərarı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc10_e/l980_e.htm
Kifayət qədər olmayan işlənmə və ya emal meyarı (Insufficient working or processing)
Ticarət sazişlərinə əsasən bir sıra əməliyyatlar o cümlədən qablaşdırma, sadə qarışdırma, butulkalara, bankalara, qutulara və s. yerləşdirmə, nişanlama və markalama, hissələrə ayırma, çeşidləmə və ya təsnifləndirmə, daşınma və ya saxlanma zamanı malın yaxşı vəziyyətdə qalmasının təmin edilməsinə dair qoruma əməliyyatları, sadə boyama, meyvə və tərəvəzlərin təmizlənməsi və doğranılması, heyvanların kəsilməsi və digər əməliyyatlar bir qayda olaraq mənşə ölkəsinin dəyişməssi üçün kifayət qədər istehsal və ya emal sayılmır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Mənşə qaydalarının harmonizasiyası (Harmonization of rules of origin)
Ticarət əməliyyatları iştirakçılarının fəaliyyətini asanlaşdırmaq və onların fərqli ölkələrdə fərqli mənşə qaydalarına riayət etmə öhdəliklərini azaltmaq üçün ÜTT-nin Mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi haqqında Sazişi qeyri-preferensial mənşə qaydalarının harmonizasiyası üçün iş proqramını müəyyən edir və bu istiqamətdə danışıqlar davam etdirilir. Harmonizə olunmuş mənşə qaydalarının bütün qeyri-preferensial məqsədlər üçün tətbiq edilməli, obyektiv, anlaşılan və proqnozlaşdırıla bilən olmalı, daxili bazarı qorumaq məqsədlərini üçün istifadə edilməməli, ardıcıl, vahid və bitərəf şəkildə tətbiq edilməli olduğu nəzərdə tutulur.
Mənbə:
ÜTT, Mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi haqqında Saziş, Hissə IV, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/22-roo_e.htm
Mənşə sertifikatı (Certificate of origin)
Malın mənşə sertifikatı onun mənşə ölkəsinin müvafiq ölkə olduğunu təsdiq edən kağız və ya elektron formatda olan sənəddir. Bu sertifikat əsasən azad ticarət sazişləri və birtərəfli preferensial rejimlərin təqdim etdiyi güzəştlərdən yararlanmaq üçün üçün istifadə olunur. Azad və ya preferensial ticarət sazişlərində mənşə sertifikatının forması müəyyən olunur. Mənşə sertifikatları həmçinin ticarət siyasəti tədbirləri, o cümlədən ikitərəfli kvotalar, anti-dempinq və kompensasiya tədbirlərinin tətbiqi üçün də əsasdır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Mənşənin kumulyasiyası (Cumulation of origin)
Preferensial mənşə qaydaları üzrə malın mənşəyinin müəyyən edilməsi zamanı mənşənin kumulyasiyası A ölkəsi mənşəli məhsulun B ölkəsində sonrakı emala məruz qalmasına və ya digər məhsulların istehsalında istifadə olunmasına və alınan məhsulun B ölkəsi mənşəli məhsul kimi tanınmasına icazə verən sistemdir. Əhəmiyyətli dəyişiklik meyarının tətbiqi zamanı kumulyasiya üzrə xarici hissələr idxal olunmuş və ya digər ölkə mənşəli mallar hesab edilmir. Həmçinin bu zaman emal və istehsal prosesləri mənşənin müəyyən olunmasının kifayət qədər işlənmə və ya emal meyarı üçün tələb olunan proseslərin həyata keçirilməsini tələb etmir.
Kumulyasiya eyni mənşə qaydalarına malik olan ölkələr arasında və bir qayda olaraq ticarət sazişlərinin tərkib hissəsi olaraq tətbiq edilir. Kumulyasiyanın ikitərəfli, diaqonal, regional və tam növləri mövcuddur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Preferensial mənşə qaydaları (Preferential rules of origin)
Preferensial mənşə qaydaları azad ticarət sazişi və birtərəfli preferensial rejimlər üzrə ixrac olunan mallara müəyyən edilmiş mənşə qaydalarına uyğun olaraq digər iştirakçı ölkə tərəfindən güzəşt, yəni tarif azadolması və ya daha aşağı dərəcəli tarif tətbiq edilib-edilməyəcəyini müəyyən edir və belə saziş və rejimlərin ayrılmaz hissəsidir. Preferensial mənşə qaydaları ticarət sazişləri üzrə müəyyən olunan güzəştlərin üçüncü ölkələr tərəfindən qanunsuz istismarına mane olmaq məqsədi daşıyır. Ticarət sazişlərində mənşənin müəyyən olunmasının malların tam istehsal olunması və ya əldə edilməsi, əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qalması, müəyyən edilmiş fazidə dəyər əlavə edilməsi, tarif təsnifatında dəyişiklik baş verməsi kimi bir və ya bir neçə meyarı eyni vaxtda istifadə oluna bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Qeyri-preferensial mənşə qaydaları (Non-preferential rules of origin)
Qeyri-preferensial mənşə qaydaları güzəştli tarif rejiminin tətbiqi ilə əlaqədar olmayan və idxal ölkəsi tərəfindən ən əlverişli rejim şərtləri üzrə ticarət olunan bütün mallara tətbiq olunan mənşə qaydalarıdır. Bu növ mənşə qaydalarından istifadə müxtəlif ticarət siyasəti tədbirləri, o cümlədən kəmiyyət məhdudiyyətləri, sanitar və fitosanitar tədbirlər, habelə antidempinq və kompensasiya tədbirlərinin tətbiqi üçün vacibdir.
Mənbə:
ÜTT, Mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/22-roo_e.htm
Tamamilə istehsal edilmiş və ya əldə edilmiş mallar (Wholly obtained goods)
Ticarət sazişləri üzrə tərəf ölkələrdə tamamilə istehsal edilmiş və ya əldə edilmiş mallar həmişə tərəf ölkələr mənşəli mallar sayılır və onlara sazişin təqdim etdiyi güzəştlər tətbiq olunur. Bir qayda olaraq belə məhsullara tərəf ölkələrin torpağından, sularından və ya dəniz dibindən çıxarılmış xammal və ya mineral məhsullar, onun ərazisində becərilmiş, yığılmış və ya toplanmış kənd təsərrüfatı məhsulları, orada doğulmuş və bəslənilmiş diri heyvanlar və onlardan heyvanlardan əldə olunan məhsullar, oradakı ovçuluq və balıqçılıqdan əldə olunan məhsullar, orada istifadə olunmuş və yalnız xammala təkrar emal edilmək üçün yararlı olan məmulatlar, istehsalat əməliyyatları nəticəsində əldə olunan tullantılar və qırıntılar və digər məhsullar daxildir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Tarif təsnifatının dəyişməsi meyarı (Criterion of change of tariff classification)
Malların tarif təsnifatının dəyişməsi əsasında mənşə ölkəsinin müəyyən edilən zaman malın ölkəyə Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının Harmonikləşdirilmiş Sisteminin bir qrupu, mal mövqeyi (4 rəqəmli) və ya mal yarımmövqeyi (6 rəqəmli) altında gətirilməsi və ölkədə üzərində istehsal və ya emal əməliyyatları aparılıdıqdan sonra ixrac edilərkən fərqli HS qrupu, mal mövqeyi və ya yarımmövqeyi altında təsnifləşdirilməsi tələbinə uyğunluq əsas götürülür. Bu zaman ixrac ölkəsində əlavə edilmiş dəyərin hesablanmasına ehtiyac yoxdur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Əhəmiyyətli dəyişiklik meyarı (Substantial transformation criterion)
Malın mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi meyarlarından biri malın tərkibində olan idxal olunmuş hissələr və materialların əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qaldığı yerin əsas götürülməsidir. Belə ki, malın istehsalı və ya emalı ölkə mənşəli olmayan mal və materiallardan istifadə olunmaqla aparıldığı zaman yalnız bu mallar əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qaldığı təqdirdə yekun məhsul həmin ölkə mənşəli sayıla bilər. Əhəmiyyətli dəyişiklik meyarını tətbiq etmək üçün bir çox ölkələr ixrac ölkəsində məshula əlavə olunan dəyərin faizi ilə bağlı tələb müəyyən edirlər. Məsələn, Braziliyadan idxal olunan portağal üzərində əməliyyatlar aparılmaqla Niderlandda istehsal olunan portağal şirəsi yalnız burada əhəmiyyətli dəyişiklik baş verdiyinə və müəyyən edilmiş qədər dəyər (məsələn yekun məhsulun 65%-i dəyərində) əlavə edildiyi üçün Niderland mənşəli sayıla bilər.
Mənbə:
ÜTT, Mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/22-roo_e.htm
Dövlət Ticarət Müəssisələri (State Trading Enterprises)
Dövlət ticarət müəssisələri malların idxalı və/və ya ixracı ilə məşğul olan, eksklüziv və ya xüsusi hüquqlar və üstünlüklər, habelə qanunla səlahiyyətlər verilmiş və həmin səlahiyyətlərin icrası zamanı idxal və ya ixracın həcmi və istiqamətinə təsir göstərə bilən hökumət və qeyri-hökumət müəssisələrini nəzərdə tutur.
Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT) XVII maddəsinə əsasən üzv ölkələrdə mövcud olan dövlət ticarət müəssisələri idxal və ya ixracla əlaqəli alğı-satqı əməliyyatlarında ayrı-seçkiliyə yol verməməli və bu əməliyyatlar barədə qərar qəbul edərkən kommersiya mülahizələrinə əsaslanmalıdırlar.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XVII, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Kvotalar (Quotas)
Kvotalar kəmiyyət məhdudiyyətlərinin bir növü olmaqla idxal və ya ixrac olunan müvafiq malların dəyəri və ya həcminin maksimum icazə verilən səviyyəsini müəyyən edən ticarət siyasəti alətidir. İdxal kvotalarının məqsədi yerli istehsalçıları idxal olunan mallarla rəqabətdə qorumaq, ixrac kvotalarının məqsədi isə istehlaçıları və yerli istehsalçıları müəyyən məhsulların müvəqqəti çatımazlığından qorumaq və ya ölkə həmin məhsulun dünya üzrə əsas ixracatçılarından biridirsə, təchizatı azaltmaqla məhsulun dünya bazarındakı qiymətini artırmaq ola bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Kvotaların bölüşdürülməsi (Allocation of quotas)
İdxal kvotaları və tarif kvotalarının kvotadaxili həcminin idxalatçılar arasında bölüşdürülməsi bir neçə üsulla həyata keçirilə bilər. Bu üsullara hərraca çıxarılma, müraciət vaxtından asılı olaraq daha tez müraciət edənlərin və ya müvafiq malın idxalının əvvəlki trendinin əsas götürülməsi, eləcə də idxalın vahid istehsalçılar qrupuna/ assosiasiyasına və ya dövlət ticarət müəssisəsinə verilməsi və digər üsullar daxildir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Könüllü ixrac məhdudiyyətləri (Voluntary export restraints)
Könüllü ixrac məhdudiyyətləri ikitərəfli razılaşma əsasında idxalatçı ölkə kvotalar, tariflər və ya digər idxal nəzarəti tədbirləri tətbiq etmədən ixracatçı ölkənin həmin ölkəyə ixracının müəyyən hədlə məhdudlaşdırılması və ya azaldılmasını nəzərdə tutur.
XX əsrin 80-ci illərində geniş yayılsa da, ÜTT qaydalarında qadağa nəzərdə tutulduğundan könüllü ixrac məhdudiyyətlərindən istifadə təcrübəsi aradan qalxmışdır.
Mənbə:
ÜTT, Terminlər lüğəti, https://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/glossary_e.htm
Kəmiyyət məhdudiyyətləri (Quantitative restrictions)
Kəmiyyət məhdudiyyətləri idxal və ya ixrac oluna biləcək malların kəmiyyəti və ya dəyəri üzrə müvəqqəti və ya daimi qaydada xüsusi limit müəyyən edir. Belə məhdudiyyətlərə qadağalar, kvotalar, qeyri-avtomatik lisenziyalaşdırma tədbirləri, könüllü ixrac məhdudiyyətləri və digərləri daxildir. Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT) XI maddəsi müəyyən istisnalara icazə verilməklə ümumilikdə kəmiyyət məhdudiyyətlərinin istifadəsini qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XI, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Qeyri-tarif tədbirləri (Non-tariff measures)
Qeyri-tarif tədbirləri ölkələr tərəfindən malların idxal bazarına çıxış imkanlarına təsir edən və tarif və ya ödənişlər şəklində olmayan tədbirlərdir. Qeyri-tarif tədbirlərinə kəmiyyət məhdudiyyətləri, sanitar və fitosanitar tədbirlər, ticarətə texniki maneələr, o cümlədən texniki tənzimləmə, standartlaşdırma, uyğunluğun qiymətləndirilməsi tədbirləri, ticarət müdafiə tədbirləri, qiymətə nəzarət tədirləri və digər tədbirlər daxildir.
Qeyri-tarif tədbirlərinin qruplaşdırılması BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransının təsnifatına əsasən aparılır.
Mənbə:
BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı, Qeyri-tarif tədbirlərinin təsnifatı 2019, https://unctad.org/system/files/official-document/ditctab2019d5_en.pdf
Sərhəd tədbirləri (Border measures)
Sərhəd tədbirləri malların sərhəddən keçidi zamanı tətbiq olunan və yalnız xarici ticarət əməliyyatlarını tənzimləyən tarif və qeyri tarif tədbirlərini nəzərdə tutur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htmv
Tarif kvotaları (Tariff-rate quotas)
Tariff kvotaları idxal olunan malların müəyyən kəmiyyəti üçün daha aşağı gömrük rüsum dərəcəsinin, bu kəmiyyətdən yuxarı idxal üçün isə daha yuxarı gömrük rüsum dərəcəsinin tətbiqini nəzərdə tutur. Bir qayda olaraq rüsum dərəcələri arasındakı fərq yüksək olmaqla kvotadaxili idxala icazə vermək və kvotadan kənar idxalın qarşısını almaq və ya azaltmaq məqsədi daşıyır. Lakin tarif kvotaları kvotadan fərqli olaraq idxal olunan malların kəmiyyətini birbaşa məhdudlaşdırmadığından kəmiyyət məhdudiyyəti hesab edilmir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Peter Van den Bossche, “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı hüququ və siyasəti”
Ticarətə gizli məhdudiyyət (Disguised restriction on trade)
Ölkələr tərəfindən fərqli legitim tənzimləmə məqsədləri üçün tətbiq edilən tədbirlərin ticarət ilə bağlı proteksionist niyyətlə qəbul edilməsi və ya bu şəkildə tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. ÜTT sazişləri üzv ölkələrin tədbirlərinin ticarətə gizli məhdudiyyət təşkil etməməsini tələb edir. Məsələn, insan həyatı və sağlamlığı, bitki və heyvan sağlamlığının qorunması üçün tətbiq edilən sanitar və fitosanitar tədbirlər, qadağa və ya məhdudiyyətlər əslində həmin sahədə yerli istehsalı qorumaq üçün idxalı məhdudlaşdırmaq məqsədi daşımamalı və ya bu məqsədə xidmət edən formada tətbiq edilməməlidir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Ölkədaxili tədbirlər (Behind the border measures)
Ölkədaxili tədbirlər əsasən yerli iqtisadiyyatın tənzimlənməsi üçün nəzərdə tutulmuş lakin beynəlxalq ticarətə də təsiri olan tədbirləri nəzərdə tutur. Belə tədbirlərə yerli subsidiyalar, rəqabət hüququ ilə bağlı tədbirlər, standartlar, əmək hüququ ilə bağlı tələblər və digərləri daxildir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
İdxal və ya ixrac qadağası (Import or export prohibition)
İdxal/ixrac qadağaları müvafiq məhsulun ticarəti üzərində müəyyən edilmiş hüquqi qadağadır. ÜTT qaydalarına əsasən üzv ölkələr idxal/ixrac qadağalarından istifadə etməməlidirlər. Praktikada ölkələr idxal ixrac qadağalarını çox az hallarda və əsasən müvəqqəti qaydada istifadə edirlər.
Mənbə:
Peter Van den Bossche, “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı hüququ və siyasəti”
Baytarlıq preparatları (Veterinary drugs)
Baytarlıq preparatları yalnız heyvan xəstəliklərinin profilaktikası, müalicəsi, diaqnostikası və heyvanların məhsuldarlığının artırılması üçün istifadə olunan baytarlıq təyinatlı immunobioloji, bioloji, bitki, kimyəvi və kimya-əczaçılıq mənşəli maddələrdir.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, CAC/MRL 2, http://www.ipcinfo.org/fileadmin/user_upload/animalfeeding/docs/MRL2_e.pdf
Bazarda yerləşdirilmə (Placing on the market)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, qida və yem məhsullarının bazarda yerləşdirilməsi qida məhsulları və ya yemin satış məqsədi ilə saxlanması, o cümlədən satışa və ya pulsuz və ya pullu hər hansı digər transfer üçün təqdim edilməsini, həmin məhsulların satışı, paylanması və digər formada transferini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Beynəlxalq standartlar, təlimatlar və tövsiyələr (International standards, guidelines and recommendations)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin A Əlavəsinin 3-cü bəndinə əsasən Sazişin məqsədləri üçün beynəlxalq standartlar, təlimatlar və tövsiyələrə aşağıdakılar daxildir:
(a) qida təhlükəsizliyi üzrə Kodeks Alimentarius Kommissiyası tərəfindən qida əlavələri, baytarlıq dərmanları və pestisidlərin qalıqları, çirkləndirici maddələr, təhlil və nümunə götürmə metodları ilə əlaqədar yaradılmış standartlar, təlimatlar və tövsiyələr, və gigiyena praktikasına aid məcəllə və təlimatlar;
(b)heyvan sağlamlığı və heyvanlardan insanlara keçən xəstəliklər üzrə Beynəlxalq Epizootiya Bürosu himayəsi əsasında işlənib hazırlanmış standartlar, təlimatlar və tövsiyələr;
(c) bitki sağlamlığı üzrə Bitki Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Konvensiyanın Katibliyinin himayəsi altında Bitki Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq Konvensiyanın çərçivəsində fəaliyyət göstərən regional təşkilatlar ilə əməkdaşlıq şəraitində işlənib hazırlanmış beynəlxalq standartlar, təlimatlar və tövsiyələr; və
(d)yuxarıdakı təşkilatlar tərəfindən əhatə olunmayan məsələlər üzrə, Komitə tərəfindən müəyyən edildiyi kimi bütün Üzvlər üçün açıq olan digər müvafiq beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tərtib olunan müvafiq standartlar, təlimatlar və tövsiyələr.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Bildiriş prosedurları (Notification procedures)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin B Əlavəsinin 5-ci bəndinə əsasən
beynəlxalq standart, təlimat və ya tövsiyənin mövcud olmadığı, və ya təklif edilən sanitar və ya fitosanitar qaydanın məzmununun beynəlxalq standart, təlimat və ya tövsiyənin məzmunundan əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndiyi halda və bu qaydanın digər Üzvlərin ticarətinə əhəmiyyətli təsir göstərə biləcəyi təqdirdə Üzvlər:
(a) konkret tədbirin qəbul edilməsi təklifi ilə maraqlı Üzvlərə tanış olmaq imkanını vermək məqsədilə bildirişi erkən mərhələdə dərc etməlidirlər;
(b) digər Üzvlərə Katiblik vasitəsilə qaydanın əhatə edəcəyi məhsullar barədə hazırlanan tədbirin məqsədi və səbəblərinə dair qısa izahatla birgə bildiriş təqdim etməlidirlər. Belə bildirişlər, əlavələrin edilə biləcəyi və rəylərin nəzərə alına biləcəyi erkən mərhələdə verilməlidir;
(c) müraciət əsasında digər Üzvlərə təklif olunan qaydanın surətlərini təqdim etməli və mümkün olduğu təqdirdə, beynəlxalq standartlardan, təlimatlar və ya tövsiyələrdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən hissələri qeyd etməlidirlər;
(d) ayrıseçkiliyə yol vermədən, yazılı şəkildə rəy bildirmələri üçün digər Üzvlərə məqbul zaman ayırmalı, müraciət əsasında həmin rəyləri müzakirə edəcək və rəyləri və müzakirələrin nəticələrini nəzərə almalıdırlar.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Bitki Mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiya (International Plant Protection Convention (IPPC))
Bitki Mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiya zərərli orqanizmlərin əraziyə gətirilməsinin və yayılmasının qarşısını almaqla becərilən və yabanı bitkilərin sağlamlığını qorumağı hədəfləyən 1952-ci ildə qəbul edilmiş beynəlxalq bitki sağlamlığı müqaviləsidir. Konvensiya Fitosanitar Tədbirlər üzrə Komissiya tərəfindən idarə olunur.
Mənbə:
Bitki Mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyanın rəsmi veb saytı, https://www.ippc.int/en/core-activities/governance/convention-text/
Bitki karantini (Plant quarantine)
Bitki karantini bitki və bitkiçilik məhsullarında karantin tətbiq edilən zərərli orqanizmlərin ölkə ərazisinə daxil olmasının və yayılmasının qarşısının alınmasına yönəldilmiş tədbirləri nəzərdə tutan hüquqi rejimdir.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Bitki mühafizəsi (Plant protection)
Bitki mühafizəsi bitki və bitkiçilik məhsullarının zərərli orqanizmlərdən mühafizəsi məqsədilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Bitki mühafizəsi üzrə milli təşkilat (National plant protection organization )
Bitki mühafizəsi üzrə milli təşkilat Bitki Mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiya tərəfindən müəyyən edən funksiyaları yerinə yetirmək üçün Hökumət tərəfindən müəyyən olunan rəsmi qurumdur.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Bitki mənşəli qida məhsulu (Food of plant origin)
Bitki mənşəli qida məhsullarına insanların qidalanması üçün istifadə olunan yığılmış göbələk, meyvə, tərəvəz, qida üçün istifadə olunan digər bitki mənşəli və emal yolu ilə onlardan alınan məhsullar daxildir.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/home/en/
Bitki sağlamlığı (Plant health)
Bitki sağlamlığı zərərvericilər, xəstəliklər və alaq otları, inteqrasiya edilmiş zərərvericilərlə mübarizə və bitki mühafizəsində yeniliklər də daxil olmaqla ortaya çıxan risklər üçün ümumi bir termindir. Bitki sağlamlığı ilkin istehsalın iqtisadi, ekoloji və sosial səviyyədə davamlılığını təmin etmək məqsədinə daha geniş töhfə vermək potensialına malikdir.
Mənbə:
Avropa Qida Təhlükəsizliyi Təşkilatı, https://www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/plant-health
Ekvivalentlik prinsipi (Equivalence)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin 4.1-ci Maddəsinə əsasən. Üzvlər digər Üzvlərin sanitar və ya fitosanitar tədbirlərini, hətta bu tədbirlər onların öz tədbirlərindən və ya eyni mal ilə ticarəti həyata keçirən digər Üzvlər tərəfindən istifadə olunan tədbirlərdən fərqləndiyi halda belə, ixrac edən Üzv idxal edən Üzvə onun tədbirlərinin idxal edən Üzvün sanitar və ya fitosanitar mühafizəsinin uyğun səviyyəsini təmin edəcəyini obyektiv şəkildə nümayiş etdiyi təqdirdə ekvivalent kimi qəbul etməlidirlər. Bu məqsədlə, idxal edən Üzvə yoxlama, sınaqdan keçirmə və digər müvafiq prosedurlar üçün müraciət əsasında məqbul giriş imkanı verilməlidir.onun
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Emal olunmamış qida məhsulları (Unprocessed food products)
Avropa İttifaqının 852 nömrəli Tənzimləməsinin 2-ci bəndinə əsasən emal olunmamış qida məhsullarına parçalanmış, hissələrə bölünmüş, kəsilmiş, dilimlənmiş, kılçıklənmiş, doğranılmış, dəridən ayrılmış, qabıqdan təmizlənmiş, soyudulmuş, dondurulmuş, dərin dondurulmuş və ya əridilmiş məhsullar daxil olmaqla, emal olunmamış qida məhsulları daxildir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 852 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32004R0852
Emal olunmuş qida məhsulları (Processed food products)
Avropa İttifaqının 852 nömrəli Tənzimləməsinin 2-ci bəndinə əsasən emal olunmuş qida məhsullarına xammal və emal olunmamış məhsulların emalı nəticəsində alınan qida məhsulları daxildir. Bu məhsullar onların istehsalı və ya onlara spesifik xüsusiyyətlərin verilməsi üçün lazım olan tərkib hissələrindən ibarət ola bilər.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 852 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32004R0852
Fitosanitar Tədbirlər üzrə Beynəlxalq Standart (ISPM) (International Standard for Phytosanitary Measures (ISPM))
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar
Bitki Mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyanın rəhbər orqanı olan Fitosanitar Tədbirlər üzrə Komissiya tərəfindən qəbul edilmiş standartlardır. Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartların (ISPM) birincisi
1993-cü ildə qəbul edilmişdir. 2022-ci ilin mart ayına olan məlumatlara əsasən ümumilikdə 44 standart, 31 diaqnostika protokolu və 39 fitosanitar davranış qaydası qəbul edilmişdir.
Mənbə:
Bitki Mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyanın rəsmi veb saytı, https://www.ippc.int/en/core-activities/standards-setting/ispms/
Fitosanitar sertifikat (Phytosanitary certificate)
Fitosanitar sertifikat Beynəlxalq Bitki Karantini və Mühafizəsi Konvensiyasına uyğun olaraq nümunəvi forma əsasında hazırlanmış və təsdiq olunmuş bitki və bitkiçilik məhsullarının fitosanitar vəziyyətini təsdiq edən rəsmi sənəddir.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Fumiqasiya (Fumigation)
Fumiqasiya məhsul üzərindəki zərərvericiləri məhv etmək məqsədilə məhsula tamamilə və ya əsasən qaz halında çatan kimyəvi maddə ilə həmin məhsulun təmizlənməsi prosesidir.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Genetik modifikasiya olunmuş orqanizm (GMO) (Genetic modified organisms (GMO))
Avropa İttifaqının 2001/18/EC saylı Direktivinin 2.2-ci maddəsinə əsasən "Genetik modifikasiya olunmuş orqanizm (GMO)" insanlar istisna olmaqla genetik materialın təbii cütləşmə və / və ya təbii rekombinasiya yolu ilə təbii olaraq baş vermədiyi şəkildə dəyişdirildiyi orqanizm deməkdir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 2001/18/EC saylı Direktivi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32001L0018
Genetik modifikasiya olunmuş qida və yem məhsulları (Genetically modified food and feed)
Genetik modifikasiya olunmuş qida və yem məhsulları tərkibində genetik modifikasiya olunmuş orqanizm olan və ya ondan istehsal olunan qida və ya yem məhsulları.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 1829/2003 saylı Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32003R1829
Harmonizasiya (Harmonization)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin 3.1-ci Maddəsinə əsasən sanitar və fitosanitar tədbirləri mümkün qədər geniş əsasda uyğunlaşdırmaq üçün Üzvlər öz sanitar və ya fitosanitar tədbirlərini, həmin Sazişdə, fərqli qayda nəzərdə tutulmadığı halda, mövcud beynəlxalq standartlar, təlimatlar və ya tövsiyələrə əsaslandırmalıdırlar.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Heyvan mənşəli xammal (Animal origin by-products)
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsinin müvafiq müddəalarına əsasən heyvan mənşəli xammallara gön, dəri, yun, tük, qıl, lələk, sümük, buynuz, dırnaq, qida və yem üçün yaramayan digər heyvan mənşəli tullantılar və baytarlıq konfiskatları daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsi, https://www.oie.int/en/what-we-do/standards/codes-and-manuals/terrestrial-code-online-access/
Heyvan mənşəli qida məhsulu (Food of animal origin)
Avropa İttifaqının 853/2004 saylı Tənzimləməsinin 8.1-ci maddəsinə əsasən heyvan mənşəli qida məhsullarına aşağıdakılar daxildir:
- bal və qan daxil olmaqla heyvan mənşəli qida;
- insan istehlakı üçün nəzərdə tutulmuş molyusklar, canlı exinodermlər, canlı tunikatlar və canlı dəniz qastropodları və son istehlakçıya canlı olaraq çatdırılmaq üçün hazırlanacaq digər heyvanlar.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 853/2004 saylı Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX%3A32004R0853
Heyvan yemi (Animal feed)
Avropa İttifaqının 178 saylı Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən heyvan yemlərinə heyvanlar üçün nəzərdə tutulan emal, qismən emal və ya emal olunmuş hər hansı bir maddə və ya məhsul, eləcə də əlavələr daxildir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 saylı Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Heyvanların identifikasiyası (Animal identification)
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsinin müvafiq müddəalarına əsasən heyvanların identifikasiyası heyvanların ayrı-ayrılıqda unikal identifikatorla və ya kollektiv olaraq epidemioloji vahid və ya qrup şəklində unikal qrup identifikatoru ilə identifikasiyasını və qeydə alınmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsi, https://www.oie.int/en/what-we-do/standards/codes-and-manuals/terrestrial-code-online-access/
Karantin olmayan zərərvericilər (Non-quarantine pest)
Karantin zərərvericiləri olmayan bəzi zərərvericilər əkin üçün bitki içərisində olması bitkilərin məqsədyönlü istifadəsi ilə əlaqəli iqtisadi cəhətdən qəbuledilməz təsirlərlə nəticələnə biləcəyindən fitosanitar tədbirlərə məruz qalırlar. Bu cür zərərvericilər tənzimlənən karantin olmayan zərərvericilər (Regulated non-quarantine pests (RNQPs)) kimi tanınır və bir qayda olaraq idxalçı ölkədə mövcud və çox vaxt geniş yayılmış olur.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 16, https://assets.ippc.int/static/media/files/publication/en/2016/09/ISPM_16_2002_En_2006-05-03REV.pdf
Kodeks Alimentarius (Codex Alimentarius)
Kodeks Alimentarius (latın dilindən tərcümədə qida məcəlləsi) beynəlxalq qida standartların vahid formada təqdim edilən toplusudur və istehlakçıların təhlükəsizliyinin qorunması və qida məhsulları ticarətində düzgün təcrübələrin tətbiqini təmin etmək məqsədi daşıyır.
Kodeks Alimentarius emal olunmuş, yarı emal olunmuş və xammal olmaqla bütün qida növlərini, həmçinin qida gigiyenası, qida əlavələri və pestisid qalıqları, eləcə də müasir biotexnologiyalardan əldə edilən qidaların təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi prosedurlarını əhatə edən ümumi standartları ehtiva edir.
Mənbə:
BMT-nin Ərzaq və kənd təsərrüfatı və təşkilatı, https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/about-codex/en/
Kodeks Alimentarius Komissiyası (Codex Alimentarius Commission)
Kodeks Alimentarius Komissiyası BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən təsis edilmiş Birgə Qida Standartları Proqramı çərçivəsində 180-dən çox üzvü olan hökumətlərarası orqandır. Komissiya istehlakçıların sağlamlığının qorunması və qida ticarətində ədalətli təcrübələrin təmin edilməsini, o cümlədən beynəlxalq hökumət və qeyri-hökumət təşkilatlarının həyata keçirdiyi bütün qida standartları işlərinin koordinasiyasını dəstəkləyir.
Mənbə:
BMT-nin Ərzaq və kənd təsərrüfatı və təşkilatı, https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/committees/cac/about/en/
Kritik Nəzarət Nöqtələri (Critical Control Points (CCP))
Kritik Nəzarət Nöqtələri qida məhsullarına təhlükə yaradan təhlükə amilinin qarşısının alınması və ya aradan qaldırılması və ya məqbul səviyyəyə qədər azaldılması üçün nəzarət tədbirlərinin həyata keçirililə biləcəyi və zəruri olduğu mərhələlərdir.
Mənbə:
BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı Təşkilatı, https://www.fao.org/3/y1579e/y1579e03.htm#:~:text=Critical%20Control%20Point%20(CCP)%3A,to%20meet%20a%20critical%20limit
Kəsim məntəqəsi (Slaughterhouse)
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsinin müvafiq müddəalarına əsasən kəsim məntəqələri heyvan məhsulları istehsal etmək üçün heyvan kəsimi üçün istifadə edilən və baytarlıq xidmətləri və ya digər səlahiyyətli orqan tərəfindən təsdiqlənmiş heyvanların köçürülməsi və ya yerləşdirilməsi üçün obyektlərI nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsi, https://www.oie.int/en/what-we-do/standards/codes-and-manuals/terrestrial-code-online-access
Maksimum qalıq səviyyəsi (MRL) (Maximum residue level (MRL))
Avropa İttifaqının 396/2005 nömrəli Tənzimləməsinə əsasən, maksimum qalıq səviyyəsi qabaqcıl kənd təsərrüfatı təcrübəsini və həssas qrupunun qorunması üçün istehlakçıların ekspozisiyasının ən aşağı səviyyəsini nəzərə alaraq, qida məhsullarında və ya yemlərdə pestisidlərin qalıq miqdarının icazə verilən yuxarı səviyyəsini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 396/2005 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32005R0396
Mikrobioloji göstərici (Microbiological criterion)
Avropa İttifaqının 2073/2005 nömrəli Tənzimləməsinə əsasən, mikrobioloji göstərici mikroorqanizmlərin və / və ya onların toksinlərin / metabolitlərin miqdarının olmamasına, mövcudluğuna və ya sayına əsaslanaraq, məhsulun, qida məhsulların partiyasının və ya texnoloji prosesinin kütlə, həcm, sahə və ya partiya vahid(lər)i üzrə yararlığını müəyyən edən göstəricini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 2073/2005 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32005R2073
Pestisid qalıqları (Pesticide residues)
Avropa İttifaqının 396/2005 nömrəli Tənzimləməsinə əsasən, pestisid qalıqları məhsulların tərkibində və ya üzərində olan və bitki mühafizəsi vasitələrində hazırda və ya əvvəllər istifadə olunan aktiv maddələr, metabolitlər və/və ya aktiv maddələrin parçalanma və ya reaksiya məhsulları daxil olmaqla qalıqları, o cümlədən bitki mühafizəsində, baytarlıqda və biosid kimi istifadə nəticəsində yarana bilən qalıqları nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 396/2005 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32005R0396
Pestisidlər (Pesticides)
“Fitosanitar nəzarəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1.0.10-ci maddəsinə əsasən pestisidlər zərərli orqanizmlərə qarşı mübarizə məqsədilə istifadə edilən zəhərli kimyəvi maddələrdir.
Mənbə:
“Fitosanitar nəzarəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, https://e-qanun.az/framework/12384
Qabaqcıl Kənd Təsərrüfatı Təcrübəsi (Good Agricultural Practice (GAP))
Avropa İttifaqının 396/2005 nömrəli Tənzimləməsinə əsasən, qabaqcıl kənd təsərrüfatı təcrübəsi qida məhsullarının və yemlərin istənilən istehsal mərhələsində, saxlanması, daşınması, paylanması və emalı zamanı milli səviyyədə tövsiyə, icazə və ya qeydiyyatda olan bitki mühafizəsi üçün preparatların təhlükəsiz istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Qabaqcıl kənd təsərrüfatı təcrübəsi, həmçinin müəyyən iqlim zonasında vahid ziyanvericilərə nəzarətdə vahid yanaşmanın tətbiqini və pestisidlərin minimum miqdarda istifadə edilməsini və maksimum qalıq səviyyəsininin istənilən effekti almağa imkan verən ən aşağı səviyyədə müəyyən edilməsini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 396/2005 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32005R0396
Qabaqcıl İstehsal Təcrübəsi (Good Manufacturing Practice (GMP))
Avropa İttifaqının 2023/2006 nömrəli Tənzimləməsinin 3a bəndinə əsasən, qabaqcıl istehsal təcrübəsi keyfiyyət təminatının insan sağlamlığına təhlükə törətmədən və ya tərkibində qəbuledilməz bir dəyişikliyə və ya orqanoleptik xüsusiyyətlərinin pisləşməsinə səbəb olmayaraq, tətbiq olunan qaydalara və təyinatına uyğun keyfiyyət standartlarına uyğunluğunu təmin etmək üçün materialların və məmulatların ardıcıl olaraq istehsal olunmasını və nəzarət edilməsini təmin edən aspektlərini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 2023/2006 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32006R2023
Qarışıq tərkibli qida məhsulu (Food of mixed origin)
Qarışıq tərkibli qida məhsullarına insan istehlakı üçün nəzərdə tutulmuş və tərkibində heyvan və bitki mənşəli məhsulların olduğu qida məhsulları daxildir.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/home/en/
Qida biznesi operatoru (Food business operator)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, qida biznesi operatorları qida məhsulları biznesi ilə məşğul olan və qida təhlükəsizliyi sahəsində qanunvericiliyin tələblərinin yerinə yetirilməsinə cavabdeh olan fiziki və ya hüquqi şəxslərdir.ə
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Qida etiketlənməsi (Food labelling)
Qida etiketlənməsi qidanın qablaşdırma materialının və ya qabının üzərinə yazılmış, çap edilmiş, işarələnmiş istənilən mətn, nişan (əmtəə və digər), simvol, şərti işarələr və rəsmləri ifadə edir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 1169/2011 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32011R1169
Qida gigiyenası (Food hygiene)
Kodeks Alimentarius, Qida gigiyenasının ümumi prinsiplərinə əsasən qida gigiyenası qida zəncirinin bütün mərhələlərində qida təhlükəsizliyi və uyğunluğu təmin etmək üçün bütün zəruri şərait və tədbirlərin mıəcmusudur.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, Qida gigiyenasının ümumi prinsipləri, CXC 1-1969, https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/sh-proxy/en/?lnk=1&url=https%253A%252F%252Fworkspace.fao.org%252Fsites%252Fcodex%252FStandards%252FCXC%2B1-1969%252FCXC_001e.pdf
Qida məhsulları ilə təmasda olan material (Food contact material)
Avropa İttifaqının 1935/2004 nömrəli Tənzimləməsinə əsasən, qida məhsulları ilə təmasda olan materiallar qida məhsullarının istehsalı, saxlanması, daşınması və satışı proseslərində istifadə edilən, qida məhsulu ilə birbaşa və dolayı təmasda olan material və məmulatlardır.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 1935/2004 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32004R1935
Qida məhsulu (Food product)
Avropa İttifaqının 178/2002 saylı Tənzimləməsinə əsasən qida məhsullarına insanların daxilə qəbulu üçün nəzərdə tutulan emal olunmuş, yarım emal olunmuş və ya emal olunmamış halda bütün məhsullar, o cümlədən içkilər, saqqız, qidanın istehsalı prosesində ona əlavə edilmiş su, içməli su daxildir. Qida anlayışına yem məhsulları, diri heyvanlar, məhsulun yığımına qədər bitkilər, dərman vasitələri, ətriyyat-kosmetik vasitələr, tütün və tütün məhsulları, narkotik və psixotrop maddələr və qalıqlar və çirkləndirici maddələr daxil deyil.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178/2002 saylı Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Qida məhsulunun geri çağırılması (Food recall)
Avropa İttifaqının 95/2001 nömrəli Direktivinə əsasən, qida məhsulunun geri çağırılması məhsulun istehsalçısı və ya distribyutor tərəfindən istehlakçıya çatırılmış və ya onun sərəncamına verilmiş təhlükəli malların geri qaytarılmasını təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş tədbirləri nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 95/2001 nömrəli Direktivi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32001L0095
Qida mənşəli xəstəliklər (Foodborne illness)
Qida mənşəli xəstəliklərə qidanın istehlakı nəticəsində orqanizmə daxil olunan maddələr nəticəsində yaranan əsasən infeksion və ya toksiki (zəhərli) təbiətli xəstəliklər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/food-safety#:~:text=Foodborne%20illnesses%20are%20usually%20infectious,through%20contaminated%20food%20or%20water
Qida qatqıları (Food additives)
Kodeks Alimentariusun Qida qatqıları üçün Ümumi Standartının 2a bəndinə əsasən, qida qatqısı, qidalandırıcı dəyərə malik olub-olmamasına baxmayaraq, normal olaraq qida kimi istehlak edilməyən və qidanın tipik tərkib hissəsi kimi istifadə edilməyən maddə olmaqla onun qidaya əlavə edilməsi istehsalda, emalda, hazırlanmada, qablaşdırılmada, daşınma və saxlanmada texnoloji məqsəd daşıyır.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, Qida qatqıları üçün Ümumi Standart, CODEX STAN 192-1995, https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/sh-proxy/en/?lnk=1&url=https%253A%252F%252Fworkspace.fao.org%252Fsites%252Fcodex%252FStandards%252FCXS%2B192-1995%252FCXS_192e.pdf
Qida təhlükəsizliyi (Food safety)
Qida təhlükəsizliyi qidanın təyinatına uyğun olaraq hazırlandıqda və/və ya yeyildikdə istehlakçıya zərər verməyəcəyinə təminatdır.
Qida təhlükəsizliyi göstəriciləri (Food safety criterion)
Qida təhlükəsizliyi göstəriciləri bazarda yerləşdirilən məhsulun və ya qida məhsulların partiyasının məqbul olmasını müəyyən edən göstəricilərdir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 2073/2005 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32005R2073
Qida təhlükəsizliyi üzrə fövqəladə hal (Food safety emergency)
Qida təhlükəsizliyi üzrə fövqəladə hal təsadüfən və ya qəsdən törədilmiş, insanların sağlamlığı üçün təhlükə yarada biləcək qida insidentləri zamanı səlahiyyətli dövlət qurumu tərəfindən rəsmi elan edilmiş və təcili tədbirlər tələb edən təhlükəli vəziyyət.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, CAC GL-19, https://www.fao.org/3/y6396e/Y6396E07.htm
Qida zənciri (Food chain)
İlkin istehsaldan başlayaraq və qidanın istehlakına gədər, qida məhsullarının və onun tərkib hissələrinin istehsalında, emalında, paylanmasında, saxlanmasında və dövriyyəsində istifadə olunan mərhələlərinin və əməliyyatlarının ardıcıllığı qida zəncirini təşkil edir.
Mənbə:
ISO 22000:2018 “Qida Təhlükəsizliyinin İdarəetmə Sistemləri - Qida Zəncirində İştirak Edən Bütün Təşkilatlara Tələblər” Beynəlxalq Standartı, https://www.iso.org/publication/PUB100454.html#:~:text=A%20practical%20guide-,ISO%2022000%3A2018%20%2D%20Food%20safety%20management%20systems%20%E2%80%94%20A%20practical,products%20are%20safe%20for%20consumption
Qida əlavələri (Food supplements)
Avropa İttifaqının 2002/46/EC nömrəli Direktivinin 2a bəndinə əsasən, qida əlavələri qida rasionunu zənginləşdirmək məqsədilə nəzərdə tutulmuş, qidalandırıcı və fizioloji təsirə malik olan nutriyent və digər maddələrdən hazırlanmış, gündəlik qəbuletmə dozası müəyyənləşdirilmiş (kapsul, tablet, ampul, damcı və digər analoji formada) qidalandırıcı maddələri nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 2002/46/EC nömrəli Direktivi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002L0046
Qida insidenti (Food incident)
Qida insidenti qida və yem məhsullarının normativ hüquqi sənədlərin tələblərinə cavab vermədiyi hallar daxil olmaqla, qida və yem məhsullarının təhlükəsizliyi və keyfiyyəti ilə bağlı faktiki və ya şübhə olunan hədələrin mövcud olmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Kodeks Alimentarius, CAC GL-19, https://www.fao.org/3/y6396e/Y6396E07.htm
Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsi (Terrestrial Animal Health Code)
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsi ölkənin, zonanın və ya ölkə ərazisinin bir hissəsinin heyvan sağlamlığının vəziyyətini təyin etməyə yönəlmiş heyvan xəstəlikləri üçün müşahidə sistemlərinə dair ümumi prinsiplər və xüsusi təlimatlar müəyyən edir. Məcəllə suda deyil, quruda yaşayan heyvanların sanitar təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi daşıyır.
Mənbə:
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının Quruda Yaşayan Heyvanların Sağlamlıq Məcəlləsi, https://www.oie.int/en/what-we-do/standards/codes-and-manuals/terrestrial-code-online-access/
Risk haqqında məlumatlandırma (Risk communication)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, risk haqqında məlumatlandırma risk təhlili çərçivəsində mövcud və yarana biləcək təhlükələr və risklər barədə qida biznesi subyektləri, istehlakçılar, elmi cəmiyyətlər, dövlət orqanları, qeyri hökumət təşkilatları, habelə digər maraqlı tərəflər arasında məlumatların mübadiləsini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Riskin idarə edilməsi (Risk management)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, risk idarəetməsi risk qiymətləndirilməsinin nəticələrinə və maraqlı tərəflərlə müzakirələrə əsaslanaraq riskin aradan qaldırılması, azaldılması (məhdudlaşdırılması) və ya qarşısının alınması tədbirləri üzrə siyasətin həyata keçirilməsi prosesini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Riskin qiymətləndirilməsi (Risk assessment)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, risk qiymətləndirilməsi aşağıdakı 4 mərhələdən ibarət olan elmi cəhətdən əsaslanan prosesi nəzərdə tutur: təhlükənin müəyyən edilməsi, təhlükənin xarakterizə edilməsi, təhlükəyə məruz qalma həddinin qiymətləndirilməsi və həmin təhlükədən qaynaqlanan riskin xarakterizə edilməsi.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Risklərin təhlili (Risk analysis)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, risklərin təhlili riskin qiymətləndirilməsi, riskin idarə edilməsi və risk haqqında məlumatlandırma kimi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan fəaliyyətləri əhatə edən prosesdir..
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Sanitar və ya fitosanitar mühafizənin müvafiq səviyyəsi (Appropriate level of sanitary or phytosanitary protection (ALOP))
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi Haqqında Sazişinin A Əlavəsinin 5-ci bəndinə əsasən sanitar və ya fitosanitar mühafizənin müvafiq səviyyəsi öz ərazisi daxilində insan, heyvan və ya bitki həyatını və ya sağlamlığını qorumaq üçün sanitar və ya fitosanitar tədbir tətbiq edən ÜTT üvlərinin özlərinin müvafiq hesab etdiyi müdafiə səviyyəsidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Sanitar və ya fitosanitar tədbirlər (Sanitary or phytosanitary measures)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin A Əlavəsinin 1-ci Maddəsinə əsasən sanitar və ya fitosanitar tədbirlərə bütün müvafiq qanunlar, fərmanlar, əsasnamələr, tələblər və prosedurlar, o cümlədən yekun məhsula dair kriteriyalar; proseslər və istehsal metodları; sınaq, yoxlama, sertifikatlaşdırma və təsdiq etmə prosedurları; karantin müayinələri, o cümlədən heyvanların və ya bitkilərin daşınması ilə, ya da daşınma zamanı onların sağ qalması üçün lazım olan materiallar ilə əlaqədar müvafiq tələblər; müvafiq statistika metodlarına dair müddəalar, nümunə götürmə prosedurları və risk qiymətləndirmə metodları və birbaşa olaraq qida təhlükəsizliyi ilə bağlı qablaşdırma və etiketləmə tələbləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Sorğu mərkəzi (SPS Enquiry Points)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin B Əlavəsinin 3-cü bəndinə əsasən
hər bir Üzv, maraqlı Üzvlərin bütün əsaslı suallarının cavablandırılmasına, həmçinin, aşağıdakılara dair müvafiq sənədlərin təqim olunmasına cavabdeh olan bir sorğu mərkəzinin mövcudluğunu təmin edəcəkdir:
(a) onun ərazisi daxilində qəbul olunan və ya qəbulu təklif edilən istənilən sanitar və ya fitosanitar qaydalar;
(b) öz ərazisi daxilində fəaliyyət göstərən istənilən nəzarət və yoxlama prosedurları, istehsal və karantin rejimləri, pestisidlərin yol verilən dərəcəsi və qida əlavələrinin təsdiq etmə prosedurları;
(c) risk qiymətləndirilməsi prosedurları, nəzərə alınan amillər, həmçinin sanitar və ya fitosanitar mühafizəsinin müvafiq səviyyəsinin müəyyən olunması;
(d) Üzvün və ya onun ərazisi daxilində müvafiq qurumların beynəlxalq və regional sanitar və fitosanitar təşkilatlarda və sistemlərdə, həmçinin, bu Saziş çərçivəsində ikitərəfli və çoxtərəfli sazişlərdə və razılaşmalarda iştirakı və belə saziş və razılaşmaların mətnləri.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Taxta qablaşdırma materialı (Wood packaging material)
Taxta qablaşdırma materialı dedikdə bir əmtəəni dəstəkləyən, qoruyan və ya daşıyan materialda istifadə olunan taxta və ya ağac məhsulları (kağız məhsulları istisna olmaqla) nəzərdə tutulur.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 15, https://www.fao.org/3/mb160e/mb160e.pdf
Təhlükəli amil (Hazard)
Qida məhsulları ilə əlaqədar təhlükəli amillərə qida məhsullarında insan sağlamlığı üçün təhlükə mənbəyi olan bioloji, fiziki və ya kimyəvi maddələr və ya qida məhsulunun bioloji, fiziki və ya kimyəvi vəziyyəti ilə bağlı amillər daxildir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Təhlükənin Analizi və Kritik Nəzarət Nöqtələri (HACCP) (Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP))
Təhlükələrin Analizi və Kritik Nəzarət Nöqtələri sistemi (Hazard Analysis and Critical Control Point – HACCP) qida təhlükəsizliyinin idarə edilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən, təhlükəli faktorların eyniləşdirilməsi, qiymətləndirilməsi və onlara nəzarət mexanizmidir. Sistem aşağıdakı 7 əsas prinsip əsasında fəaliyyət göstərir:
- İstehsal prosesinin hər bir mərhələsində yarana biləcək potensial təhlükələrin müəyyən edilməsi.
- Kritik nəzarət nöqtələrinin müəyyən olunması.
- Risklərin aradan qaldırılması və ya onların yaranma ehtimalının azaldılması, və ya təhlükənin minimal səviyyəyə salınmasına nəzarət edilə biləcek kritik nöqtələrin, prosedurların və ya əməliyyat addımlarının tapılması.
- Kritik nöqtələrin monitorinqini təmin edə biləcək kritik hədlərin təyin olunması.
- Müşahidə və təhlilin planlaşdırılması yolu ilə kritik nəzarət nöqtələri ilə bağlı monitorinq sisteminin tətbiqi.
- Monitorinq zamanı kritik nöqtələrdən hər hansı birinin nəzarətdən çıxdığının müəyyən edildiyi halda, sistem tərəfindən atılacaq addımların müəyyən edilməsi.
- HACCP sisteminin effektiv işləməsinin təminatı üçün əlavə müşahidə və təhlil də daxil olmaqla yoxlamaların aparılması.
- Yuxarıda göstərilən prinsiplərlə bağlı qaydalara riayət olunmasını əks etdirən bütün sənədlərin toplanması və onların işlək vəziyyətdə saxlanılması.
Mənbə:
BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı Təşkilatı, https://www.fao.org/3/y1579e/y1579e03.htm#:~:text=Critical%20Control%20Point%20(CCP)%3A,to%20meet%20a%20critical%20limit
Ziyanverici və ya xəstəlikdən azad zona (Pest- or disease-free area )
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin A Əlavəsinin 6-cı bəndinə əsasən, ölkənin hamısı, bir hissəsi və ya müxtəlif ölkələrin hamısı və ya müəyyən hissələri olmaqla səlahiyyətli orqanlar tərəfindən müəyyən olunmuş, xüsusi ziyanverici və ya xəstəliyin baş vermədiyi əraziləri nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Ziyanvericilər və ya xəstəliyin az yayıldığı zona (Area of low pest or disease prevalence)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişinin A Əlavəsinin 7-ci bəndinə əsasən, ziyanvericilər və ya xəstəliyin az yayıldığı zona ölkənin hamısı, bir hissəsi və ya müxtəlif ölkələrin hamısı və ya müəyyən hissələri olmaqla, səlahiyyətli orqan tərəfindən müəyyən olunmuş, xüsusi ziyanverici və ya xəstəliyin aşağı səviyyədə baş verdiyi və effektiv nəzarət, yoxlama və ləğv etmə tədbirlərinə məruz qalan ərazini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
Zərərli orqanizmlər (Plant pests)
Zərərli orqanizmlərə digər bitkilər, bakteriyalar, göbələklər, həşəratlar və digər heyvanlar, gənələr, mollyuskalar, nematodlar və viruslar da daxil olmaqla bitki və bitkiçilik məhsullarına zərər vuran bütün orqanizmlər daxildir.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Zərərli orqanizmlərin risk təhlili (Pest risk analysis (PRA))
Zərərli orqanizmlərin risk təhlili zərərli orqanizmlərin tənzimlənməsinin zəruriliyi və ona qarşı tətbiq edilən fitosanitar tədbirlərin ciddiliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün bioloji və ya digər elmi və iqtisadi məlumatların dəyərləndirilməsi prosesidir.
Mənbə:
Fitosanitar tədbirlər üçün beynəlxalq standartlar ISPM No. 5, https://www.ippc.int/largefiles/adopted_ISPMs_previousversions/en/ISPM_05_2007_En_2007-07-26.pdf
Çirkləndiricilər (Contaminants)
Kodeks Alimentarius tərəfindən verilən anlayışa əsasən çirkləndiricilər istehsal (o cümlədən bitkiçilik, heyvandarlıq və baytarlıq sahəsində aparılan əməliyyatlar), emal, hazırlanma, təmizlənmə, qablaşdırılma, daşınma və ya saxlanma nəticəsində və ya ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində qidada və ya yemdə mövcud olan, qidaya və ya qida məhsulu istehsal edən heyvanların yeminə qəsdən əlavə olunmayan hər hansı maddəni nəzərdə tutur. Anlayış həşərat parçaları, gəmirici tükləri və digər kənar maddələri əhatə etmir.
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatı (World Organisation for Animal Health (OIE) )
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatı beynəlxalq səviyyədə heyvan sağlamlığının yaxşılaşdırılmasına məsul olan hökumətlərarası təşkilatdır. Təşkilatın hazırda ümumilikdə 182 üzvü var. Azərbaycan 1995-ci ildən bəri Təşkilatın üzvüdür. Təşkilat Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar tədbirlər haqqında Sazişində heyvan sağlamlığı üzrə standartlar müəyyən edən əsas qurum kimi qəbul edilmişdir.
Mənbə:
Ümumdünya Heyvan Sağlamlığı Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.oie.int/en/home/
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi (WTO SPS Agreement)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi Haqqında Sazişi kənd təsərrüfatı məhsulları ilə ticarət qaydalarının tamamlanması məqsədilə qəbul edilmişdir və Uruqvay raundunun nəticəsi olmaqla 1995-ci ildə qüvvədə minmişdir. Saziş ÜTT-yə üzv ölkələrin insan, heyvan və bitki həyat və ya sağlamlığının qorunması məqsədilə müəyyən şərtlər daxilində tədbirlər tətbiq etmək hüququnu təsdiq edir və bununla əlaqədar qaydalar müəyyən edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Sanitar və Fitosanitar Tədbirlərin Tətbiqi haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/15sps_01_e.htm
İlkin istehsal (Primary production)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən, ilkin istehsala ilkin kənd təsərrüfatı məhsulların istehsalı, yetişdirilməsi və ya becərilməsi, o cümlədən yığım, südün sağılması və heyvanların kəsiminə qədər heyvan mənşəli məhsulların istehsalı, habelə çöl heyvanlarının, balıqların və dəniz məhsullarının ovlanması və yabanı bitki məhsullarının yığılması da daxildir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
İstehlak üçün hazır olan qida məhsulu (Ready-to-eat food)
Avropa İttifaqının 2073/2005 nömrəli Tənzimləməsinə əsasən istehlak üçün hazır olan qida məhsulu dedikdə zərərli mikroorqanizmləri aradan qaldırmaq və ya sayını məqbul səviyyəyə qədər azaltmaq üçün bişirməyə və ya digər emala ehtiyac olmadan istehsalçı və ya emalçı tərəfindən birbaşa insan istehlakı üçün nəzərdə tutulan qida məhsulu nəzərdə tutulur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 2073/2005 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32005R2073
İstehsal, emal və dövriyyə mərhələləri (Stages of production, processing and distribution)
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsinin 3-cü bəndinə əsasən istehsal, emal və dövriyyə mərhələləri qida məhsulun idxalı daxil olmaqla, ilkin istehsalından başlayaraq onun saxlanması, daşınması, son istehlakçıya tədarükü, topdan və pərakəndə ticarət obyektləri tərəfindən satışı, habelə lazım olduqda yemin idxalı, istehsalı, emalı, saxlanması, daşınması, paylanması və satışı daxil olmaqla mərhələləri əhatə edir.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
İzləniləbilənlik (Traceability)
İzləniləbilənlik qida məhsullunun, yemin, qida məhsulunun alınması üçün nəzərdə tutulan heyvanın, və ya qida məhsuluna və ya yemə əlavə edilməsi nəzərdə tutulan maddənin, istehsal, emal və paylaşdırmanın bütün mərhələləri üzrə izlənməsi və müşahidə edilməsi qabiliyyətini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa İttifaqının 178 nömrəli Tənzimləməsi, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32002R0178
Ərzaq təhlükəsizliyi (Food securitycc)
BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı Təşkilatının təqdim etdiyi anlayışa əsasən ərzaq təhlükəsizliyi bütün insanların aktiv öz sağlam həyatını təmin etmək üçün lazımı həcmdə təhlükəsiz və qidalı ərzaq məhsullarına fiziki və iqtisadi əlçatanlığının mümkünlüyünü nəzərdə tutur. Kifayət qədər ərzağın mövcudluğu, həmin ərzağı əldə etmək imkanlarının olması, ərzaqdan istifadə və stabilliyin mövcudluğu ərzaq təhlükəsizliyinin əsas elementləridir.
Mənbə:
BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı Təşkilatı, https://www.fao.org/fileadmin/templates/faoitaly/documents/pdf/pdf_Food_Security_Cocept_Note.pdf
Beynəlxalq qurum və ya sistem (International body or system)
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişinin 1 saylı Əlavəsinin 4-cü bəndinə əsasən standartların qəbulu ilə bağlı beynəlxalq qurum və ya system dedikdə ən azından bütün ÜTT üzvlərinin müvafiq orqanlarının üzvlüyü üçün açıq olan qurum və ya sistem nəzərdə tutulur.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Mərkəzi hakimiyyət orqanı (Central government body)
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişinin 1 saylı Əlavəsinin 6-ci bəndinə əsasən mərkəzi hakimiyyət orqanlarına mərkəzi hökumət, onun nazirlik və idarələri və ya müvafiq fəaliyyətlə əlaqədar mərkəzi hakimiyyətin nəzarətinə tabe olan istənilən orqan daxildir.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Regional qurum və sistem (Regional body or system)
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişinin 1 saylı Əlavəsinin 5-ci bəndinə əsasən standartların qəbulu ilə bağlı regional qurum və sistem dedikdə yalnız bəzi ÜTT üzvlərinin müvafiq orqanlarının üzvlüyü üçün açıq olan qurum və sistem nəzərdə tutulur.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Standartlar (Standards)
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişinin 1 saylı Əlavəsinin 2-ci bəndinə əsasən standartlar tanınmış orqan tərəfindən qəbul edilən, ümumi və təkrar istifadə üçün nəzərdə tutulan, məhsul və əlaqəli proseslər və istehsal metodları ilə bağlı qayda, təlimat və ya xüsusiyyətləri təqdim edən və uyğunluğun məcburi olmadığı sənəddir. Standartlar həmçinin məhsula, prosesə və ya istehsal metoduna münasibətdə tətbiq edilən terminologiya, işarələr, qablaşdırma, nişanlama və ya etiketləmə tələblərini özündə ehtiva edə və ya onlarla əlaqədar ola bilər.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Texniki reqlamentlər (Technical regulations)
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişinin 1 saylı Əlavəsinin 1-ci bəndinə əsasən texniki reqlamentlər məhsulun xüsusiyyətlərini və ya əlaqəli proses və istehsal metodlarını, o cümlədən müvafiq inzibati müddəaları müəyyən edən və uyğunluğun məcburi olduğu sənədlərdir. Texniki reqlamentlər həmçinin məhsula, prosesə və ya istehsal metoduna münasibətdə tətbiq edilən terminologiya, işarələr, qablaşdırma, nişanlama və ya etiketləmə tələblərini özündə ehtiva edə və ya onlarla əlaqədar ola bilər.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Ticarətdə Texniki Maneələrə dair Saziş (Agreement on Technical Barriers to Trade )
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi könüllü məhsul standartlarının, məcburi texniki tənzimləmələr və məhsulların həmin standartlara və tənzimləmələrə uyğun olduğunu yoxlamaq üçün prosedurların (məsələn sınaq və ya sertifikatlaşdırma) hazırlanması, qəbul edilməsi və tətbiqi ilə bağlı qaydalar və prosedurları müəyyənləşdirir. Sazişin məqsədi texniki tələblərin ticarət üçün lazımsız maneələr kimi istifadəsinin qarşısını almaqdır.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Uyğunluğun qiymətləndirilməsi prosedurları (Conformity assessment procedures)
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişinin 1 saylı Əlavəsinin 3-cü bəndinə əsasən Uyğunluğun qiymətləndirilməsi prosedurları texniki reqlament və ya standartların müvafiq tələblərinin yerinə yetirilməsini birbaşa və ya dolayı yolla müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan istənilən prosedurlardır.
Mənbə:
ÜTT-nin Ticarətə texniki maneələrə dair Sazişi, https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm
Adi ticarət dövriyyəsi (Ordinary course of trade)
Bu əməliyyatların normal dəyəri təyin etmək məqsədi ilə istifadə edilə biləcəyini (və ya olmadığını) müəyyənləşdirmək üçün daxili satış əməliyyatlarına test / analiz aparılmışdır. "Dəyərindən aşağı satışlar" və "əlaqəli tərəf" testləri / təhlilləri bəzi nümunələrdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm
Antidempinq tədbiri (Anti-dumping measure)
Səlahiyyətli orqan tərəfindən qəbul edilən qərar (“Qərar qəbul etmə orqanı” tərifinə baxın) yerli (Azərbaycan) istehsal sahəsinə ziyan vurduğu aşkar edilmiş dempinqli idxala qarşıdır. İcazə verilmiş hərəkətlərə ilkin və / və ya qəti antidempinq rüsumlarının qoyulması və qiymət öhdəliyinin qəbul edilməsi daxildir.
31 may 2016-cı il tarixli “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 261-VQ saylı Qanununun 1.0.3-cü maddəsində “antidempinq tədbiri” müəyyən edilmişdir.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Antidempinq, kompensasiya və ya mühafizə araşdırması (Anti-dumping, countervailing or safeguard investigation)
Başlanmış, aparılmış və bitirilmiş inzibati prosedur müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq və dempinqli, subsidiya verilən və ya artırılmış idxalın mövcudluğunu, dərəcəsini və təsirlərini müəyyənləşdirmək məqsədi daşıyır.
Azərbaycana gəldikdə isə, 31 may 2016-cı il tarixli “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 261-VQ saylı Qanunu və ya onu əvəz edən Qanunla tənzimlənən bir prosedurdur.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Araşdırma dövrü (Period of investigation)
Dempinqin / subsidiyaların / idxalın artımının və zərərin mövcudluğunu olduğu kimi qiymətləndirmək üçün məlumat tələb ediləcəyi müddət. Normalda dempinq və subsidiya araşdırması üçün araşdırma müddəti bir il, artan idxalın və zərərin təhlili üçün araşdırma müddəti isə 3 il və ya daha çoxdur.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Araşdırma orqanı (Investigating authority)
Müvafiq qanunvericiliklə ticarət mühafizə vasitələri ilə bağlı araşdırmalar aparmaq səlahiyyəti verilmiş orqandır. 2021-ci il may ayına olan məlumata əsasən Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin verdiyi səlahiyyətlə Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti araşdırma orqanıdır.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi haqqında 13 iyul 2016-cı il tarixli 987 nömrəli Fərmanı, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Baxış-icmal (Review)
Qüvvədə olan ticarəti müdafiə tədbirlərinin inzibati qaydada yenidən qiymətləndirilməsi. Yenidən qiymətləndirmə ilkin araşdırma və ya əvvəlki araşdırmanın araşdırma müddətindən sonra baş verən faktları nəzərə alır. Antidempinq və kompensasiya rüsumlarında ən çox görülən icmallar aralıq icmallar, yeni gələnlər, geri ödəmə baxışları və müddət bitmələrdir. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində əvvəllər tətbiq edilmiş ticarəti müdafiə tədbirləri digərləri arasında dəyişdirilə (azaldıla və ya artırıla), dayandırıla, ləğv edilə və ya uzadıla bilər.
Mühafizə tədbirlərinin tətbiqi hallarında orta müddətli və uzadılmış icmallar mövcuddur.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Başlanğıc bildirişi (Notice of initiation)
Ticarət müdafiə araşdırmasının başlanmasını bildirən nəşr olunmuş sənəd. Bu sənəddə, digər sənədlərdən fərqli olaraq, ixrac edən ölkənin və ya ölkələrin adını və əlaqədar məhsulu, istintaqın başlanması üçün bir əsaslandırma və başlanğıc tarixi və əsas prosedur addımları və müddətləri göstərilir.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Daha az rüsum qaydası (Lesser duty rule)
Dempinqin tam marjasından və ya ayrılan subsidiya məbləğindən aşağı bir verginin tətbiq edilməsinin, dempinqli və ya subsidiyalı idxalın zərərli təsirlərini aradan qaldırmaq üçün yetərli olub-olmamasının qiymətləndirilməsi və əlaqəli şəkildə müəyyən edilməsi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
De minimis (De minimis )
Dempinq marjasının səviyyəsi və yaxud subsidiyalaşmanın məbləği aşağı olduqda antidempinq və ya kompensasiya tədbirləri tətbiq olunmadan araşdırmaya xitam verilir. ÜTT-nin Anti-dempinq sazişinə əsasən dempinq marjası ixrac qiymətinin 2 faizindən az hisssini təşkil etdikdə de minimis hesab olunur. ÜTT-nin subsidiyalar və komensasiya tədbirləri haqqında sazişinə əsasən subsidiya advalor faizdən aşağıdırsa subsidiya de minimis hesab olunur. Amma ÜTT-nin inkişaf etməkdə olan üzvlərinə münasibətdə subsidiyanın məbləği o halda de minimis hesab olunur ki, baxılan məhsula verilmiş subsidiyanın ümumi səviyyəsi hər vahid üzrə hesablanmış məbləğin 2 faizindən çox deyil.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
Dempinq (Dumping)
Adi ticarət dövriyyəsində (bax: “Adi ticarət dövriyyəsi” tərifinə) məhsul başqa bir ölkənin bazarına normal dəyərindən (Bax: “Normal qiymət” tərifinə) aşağı qiymətə daxil olarsa, bir ölkədən digərinə ixrac olunan məhsulun ixrac qiyməti (bax: “İxrac qiyməti” tərifi) müqayisəli qiymətdən azdırsa, oxşar məhsul üçün (bax: “Oxşar məhsul” tərifinə), ixracatçı ölkədə istehlak üçün nəzərdə tutulduğu zaman dempinqli hesab olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm
Kompensasiya (Compensation)
İdxalçı ölkə, ticarət faydaları toplusunu (normal olaraq bazara giriş güzəştləri) qoruma tədbiri tətbiq edən ölkə tərəfindən təsirlənmiş ixracatçı ölkəyə tətbiq edir. Bu cür faydalar, ixracatçı ölkənin idxal edən ölkə tərəfindən bir təhlükəsizlik tədbiri tətbiq etməsi nəticəsində kommersiya zərərlərini aradan qaldırmaq üçün verilir. Qanuna uyğun olaraq, verilən fayda, kommersiya itkilərinə bərabər bir ticarət dəyərinə malik olmalıdır Müəyyən şərtlər yerinə yetirildikdə, ÜTT kompensasiyanı yalnız 3 ildən çox bir mühafizə tədbiri tətbiq edildiyi təqdirdə məcburi edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Mühafizə tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/25-safeg_e.htm
Kompensasiya tədbiri (Countervailing measure)
Yerli (Azərbaycan) istehsal sahəsinə ziyan vurduğu təsbit edilən subsidiyalşdırılmış idxala qarşı səlahiyyətli orqan tərəfindən qəbul edilən qərar (“Qərar qəbul etmə orqanı” na baxın). İcazə verilmiş hərəkətlərə ilkin və / və ya qəti kompensasiya rüsumlarının qoyulması və öhdəliyin qəbul edilməsi daxildir.
31 may 2016-cı il tarixli “Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 261-VQ saylı Qanununun 1.0.11-ci maddəsində “kompensasiya tədbiri” müəyyən edilmişdir.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Mühafizə tədbirləri (Safeguard measure)
Səlahiyyətli orqan tərəfindən (“Qərar qəbul etmə orqanı” anlayışına baxın) yerli (Azərbaycan) istehsal sahəsinə ziyan vurduğu aşkarlanan idxalın artmasına qarşı qərar qəbul edilir. İcazə verilən hərəkətlərə, digərləri arasında tarif artımları şəklində müvəqqəti və qəti tədbirlərin və ya tarif kvotaları və ya kvotalar şəklində qəti tədbirlərin tətbiq edilməsi daxildir.
31 may 2016-cı il tarixli “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 261-VQ saylı Qanununun 1.0.14-cü maddəsində “qoruma tədbiri” müəyyən edilmişdir.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Normal dəyər (Normal value)
Normal şərtlərdə, ixrac edən ölkənin daxili bazarında oxşar məhsulun satış qiyməti, müəyyən şərtlərin meydana gəldiyi sübut edildikdə, normal dəyər müvafiq üçüncü ölkəyə ixrac qiymətidir, bu qiymətin təmsil olunması şərti ilə və ya mənşə ölkəsindəki istehsal dəyəri və inzibati, satış və ümumi xərclər və mənfəət kimi təmin edilmişdir (“yaradılmış normal dəyər” olaraq da bilinir).
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm
Oxşar məhsul (Like product)
Bütün xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycana idxal olunan məhsulla eyni olan və yaxud bütün xüsusiyyətləri eyni olmasa da Azərbaycana idxal olan məhsula yaxın xüsusiyyətlərə malik olan məhsuldur.
Bir məhsulun digərinə “yaxından oxşayan xüsusiyyətlərə” sahib olub-olmamasının müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqəli amillərə fiziki xüsusiyyətləri (kimyəvi tərkibi, istehsal üsulu, görünüş və s.), istifadə və istehlakçı seçimləri aiddir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm,
Qadağan olunmuş subsidiyalar (Prohibited subsidy)
Qanunda və ya əslində şərti olan bir subsidiya, istər ixracın nəticəsi olaraq, istərsə də digər şərtlərdən biri kimi və ya xaricdən gətirilən malların istifadəsi ilə və ya digər şərtlərdən biri kimi asılı olan bir subsidiya və ya yerli və ya xaricdən gətirilən malların istifadəsinə görə yalnız və ya digər şərtlərdən biri kimi asılı olan subsidiyadır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
Qiymət böhranı (Price depression)
Araşdırılan məhsulun dempinqli və ya subsidiyalı idxalı yerli (Azərbaycan) istehsal sahəsi tərəfindən istehsal olunan və satılan oxşar məhsulun qiymətlərini aşağı saldıqda qiymət böhranı baş verir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm,
Qiymət təzyiqi (Price suppression)
Araşdırılan dempinqli və ya subsidiyalaşdırılmış idxalın yerli (Azərbaycan) istehsal sahəsi tərəfindən istehsal olunan və satılan oxşar məhsulun qiymətinin artımının qarşısını aldıqda qiymət müdaxiləsi mövcüd olur, əks halda bu baş verməsəydi qiymət artımı baş verə bilərdi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm,
Qiymət öhdəliyi (Price undertaking)
Xarici istehsalçı və ya ixracatçı tərəfindən antidempinq rüsumunun tətbiq edilməməsi üçün araşdırılan məhsulun ixrac qiymətini normal dəyər səviyyəsinə bərabər səviyyəyə qaldırmaq öhdəliyi.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Qiymətin azaldılması (Price undercutting)
Araşdırılan məhsulun dempinqli və ya subsidiyalı idxalı yerli (Azərbaycan) sənaye tərəfindən istehsal olunan və satılan analoji məhsulun qiymətlərindən aşağı qiymətə satıldıqda qiymət azalması mövcuddur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm,
Qlobal mühafizə tədbiri (Global safeguard measure)
GATT 1994-cü il XIX Maddəsinə və ÜTT-nin Mühafizə tədbirləri Sazişinə uyğun olaraq tətbiq olunan bir təhlükəsizlik tədbiri.
Mənbə:
Amerika Ölkələri Təşkilatının Ticarət terminləri lüğəti, http://www.sice.oas.org/dictionary/sf_e.asp#:~:text=Global%20safeguard%20measure,interest%20in%20the%20safeguard%20measure.
Qərar (Determination)
Ticarət müdafiə tədbirləri araşdırması (və ya icmalı) çərçivəsində səlahiyyətli orqan tərəfindən rəsmi qərar qəbul edilmişdir. (bax. “Qərar qəbul etmə orqanı” tərifinə baxın). Buna, digərləri ilə yanaşı, bu qərarlar da daxildir:1) istintaq və ya baxışa başlamaq, 2) müvəqqəti və ya qəti tədbirlər tətbiq etmək və ya bu cür tədbirlərin uzadılması, 3) tədbirlərin dayandırılması, 4) tədbir tətbiq edilmədən araşdırmaya xitam verilməsi və ya 5) mövcud tədbirləri ləğv etmək.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Qərar qəbul etmə orqanı (Decision-making authority)
Müvafiq yerli qanunvericiliklə müvəqqəti və ya qəti tədbirlərin tətbiqi və ya onların uzadılması kimi ticarət müdafiə tədbirlərinin tətbiq edilməsi barədə qərarı qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş icra hakimiyyəti orqanı.
2021-ci il may ayına olan məlumata əsasən, “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 iyul 2016-cı il tarixli 987 nömrəli Fərmanının 3.1-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti qərar qəbul etmə orqanıdır. Prezident Fərmanının bu müddəasında Nazirlər Kabinetinin xüsusi səlahiyyətləri sadalanır.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi haqqında ”Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 987 nömrəli Fərmanı, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Sorğu vərəqəsi (Questionnaire)
İstintaq orqanının tələb olunan bütün təhlilləri aparmaq və tövsiyələr hazırlamaq üçün lazımi məlumatları topladığı standart sənəd. Hər bir maraqlı tərəf kateqoriyası üçün (xarici istehsalçılar / ixracatçılar, idxalçılar, yerli istehsal sahələri və istifadəçilər) ayrı-ayrı sorğu vərəqələri mövcuddur.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Subsidiya (Subsidy)
Maliyyə kompensasiyası alıcıya fayda verir. Subsidiya tərifinə uyğun olaraq təşkil edilən müəyyən proqramlar, ÜTT-nin Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişinin tətbiqi sahəsinə aiddir, bu proqramların spesifik olması şərtidir (bax “Xüsusi subsidiya”).
31 may 2016-cı il tarixli “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 261-VQ saylı Qanununun 9-cu maddəsində “subsidiya” termini müəyyən edilmişdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
Səbəbli əlaqə (Causal link)
Yerli istehsal (Azərbaycan) sahəsinə vurulan zərərin dempinqli, susidiyalaşdırılmış və ya artmış idxal səbəbindən olması və bunun əlamətlərinin qiymətləndirilməsi üçün aparılan təhlil.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi və Mühafizə tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm,
https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/25-safeg_e.htm
Ticarəti müdafiə vasitələri (Trade remedies or trade defence instruments)
Bu şərtlər antidempinq, kompensasiya və mühafizə vasitələrini müəyyən edir.
Mənbə:
ABŞ Ticarət Nümayəndəsinin rəsmi veb saytı, https://ustr.gov/trade-agreements/wto-multilateral-affairs/wto-issues/trade-remedies#:~:text=Trade%20remedies%20are%20actions%20taken,and%20import%20surges%20 (safeguards).
Tənzimləmə (Adjustment)
Dempinq marjasını hesablamaq məqsədilə normal dəyər və / və ya ixrac qiymətində edilən aşağı və yuxarı düzəlişlərin müqayisə edilə biləcək bir nöqtəyə gətirilməsi. Düzəlişlər ümumiyyətlə digərləri arasında fiziki xüsusiyyətlər, ödəmə şərtləri, nəqliyyat, sığorta, işləmə və yükləmə, zəmanət, qablaşdırma xərcləri və ya vergilər arasında fərqlərin olduğu müəyyənləşdirildikdən sonra edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm
Tənzimləmə planı (Adjustment plan)
Mühafizə hallarında, tənzimləmə planı, yerli istehsalçıların rəqabət qabiliyyətinin olmamasını aradan qaldırmaq üçün tədbirlərdən ibarətdir. Bu tədbirlərə, məsələn, bir zavodun yenidən qurulması, işçilərin təlimi, yeni texnologiyaların alınması, daha səmərəli istehsal proseslərinin tətbiqi və s. daxildir. Təhqiqat orqanı mühafizə tədbirinin həyata keçirildiyi müddət ərzində tədbirlərin həyata keçirilməsinə nəzarət edəcəkdir.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Xüsusi subsidiya (Specific subsidy)
Bu, aşağıdakı şərtlərdə subsidiyadır: (bax. “Subsidiya”-nın tərifinə) 1) bir müəssisə və ya sahə və ya subsidiyanı verən qurumun səlahiyyətinə aid olan müəssisə və ya sənaye qrupuna və ya 2) səlahiyyətli orqanın yurisdiksiyasına daxil olan müəyyən bir coğrafi bölgədə yerləşən müəyyən müəssisələrə verilən qadağan edilmiş bir subsidiya (“Qadağan edilmiş subsidiya” tərifinə baxın). 31 may 2016-cı il tarixli “Antidempinq, kompensasiya və qoruma tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 261-VQ saylı Qanununun 10-cu maddəsində “spesifiklik” termini müəyyən edilmişdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
Yerli sənaye (Domestic industry)
Yerli istehsal (Azərbaycan) sahəsi dedikdə oxşar məhsulun bütün istehsalçıları və yaxud onların oxşar məhsulun əsas hissəsisini istehsal edən istehsalçılar nəzərdə tutulur. Mühafizə tədbirləri ilə araşdırma zamanı, yuxarıdakı anlayış “birbaşa rəqabətli məhsul” un yerli istehsalçılarını əhatə edə bilər. Anti-dempinq və kompensasiya tədbirləri ilə bağlı araşdırmalarda araşdırılan ixracatçı və ya idxalatçı ilə əlaqəli olan və yaxud özləri dempinq edilməsi və ya subsidiyalaşdırması ehtimal olunan məhsulun və yaxud digər ölkələrdəki oxşar məhsulun idxalatçısı olduqda zərərin təhlili və qərar qəbul edilməsi zamanı yerli istehsal sahəsi hesab olunmaya bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi və Mühafizə tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm,
https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/25-safeg_e.htm
Yoxlama (Verification)
Araşdırma orqanının ticarət müdafiə vasitəsi ilə bağlı araşdırmada maraqlı bir tərəfin verdiyi məlumatların dəqiq və tam olub olmadığını yoxladığı prosessual hərəkət. Yoxlamalar normal olaraq təsdiq edilmiş tərəfin ərazisində olur - istər Azərbaycanda, istərsə də xaricdə - və özündə şifahi sorğu-sual, sənədli sorğu ehtiva edir.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Zərər (Injury)
Azərbaycanda idxal olunan məhsula bənzər bir məhsul istehsal edən yerli (Azərbaycan) sənayenin məruz qaldığı ziyan.
Zərər faktiki və ya gözlənilən ola bilər (zərər təhlükəsi).
Anti-dempinq və kompensasiya araşdırmalarında, daxili sənayenin qurulmasının maddi cəhətdən ləngidildiyi yerlərdə də zərərin olduğu müəyyən edilə bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi və Mühafizə tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/25-safeg_e.htm
ÜTT Antidempinq Sazişi (WTO Anti-Dumping Agreement)
Rəsmi olaraq “1994-cü il Tariflər və Ticarət Baş Sazişinin VI maddəsinin həyata keçirilməsinə dair Saziş” kimi tanınır. GATT 1994-ün anti-dempinq araşdırmaları və tədbirləri ilə əlaqəli VI Maddəsini təkmilləşdirən ÜTT Sazişi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm
ÜTT Mühafizə tədbirləri Sazişi (WTO Safeguards Agreement)
GATT 1994-ün mühafizə araşdırmaları və tədbirləri ilə əlaqəli XIX Maddəsini təkmilləşdirən ÜTT Sazişi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/25-safeg_e.htm
ÜTT subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri sazişi (WTO Subsidies and Countervailing Measures Agreement)
GATT 1994-ün subsidiyalar və kompensasiya araşdırmaları və tədbirləri ilə əlaqəli XVI və VI Maddələrini təkmilləşdirən ÜTT Sazişi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
İctimai maraq (Public interest)
Ticarəti müdafiə tədbirlərinin yerli istehsalçılar, idxalçılar, istifadəçilər, istehlakçılar və milli maraq daxil olmaqla, bütün müvafiq yerli tərəflərə daha geniş təsirini qiymətləndirmək üçün məlumatların toplanması və təhlili proseduru. Bu təhlilin mümkün nəticələrindən biri də tədbirlərin tətbiq edilməsinin ictimai maraqlara uyğun olmamasıdır və bu halda araşdırma bu cür tədbirlər tətbiq olunmadan dayandırıla bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi və Mühafizə tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/25-safeg_e.htm
İdxalın əhəmiyyətsiz həcmi (Negligible volume of imports)
Dempinqli və ya subsidiyalaşmış idxalın həcmi aşağı olduqda araşdırmaya anti-dempinq və kompensasiya tədbirləri olmadan xitam verilir. ÜTT-nin antidempinq sazişinə əsasən dempinqli idxalın həcmi bir qayda olaraq o halda əhəmiyyətsiz hesab olunur ki, hər hansı bir ölkədən dempinqli idxalın həcmi oxşar məhsulun idxalatçı ölkəyə ümumi idxalının 3 faizindən az hissəsini təşkil etsin, bir şərtlə ki, idxalların həcmi fərdi qaydada 3 faizdən az olmayan ölkələrdən idxalın həcmi oxşar məhsulun idxalatçı ölkəyə idxalın 7 faizindən çox təşkil etməsin.
Bunun əksinə olaraq, ÜTT-nin subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri sazişində subsidiyalaşmış idxalın əhəmiyyətsiz həcmi inkişaf etməkdə olan ÜTT üzvlərindən idxal istisna olmaqla müəyyən olunmur. Belə ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə idxal araşdırma predmeti olduqda, idxalın həcmi o halda əhəmiyyətsiz hesab olunur ki, subsidiyalaşdırılmış idxalın həcmi oxşar məhsulun həmin ölkəyə ümumi idxalının 4 faizindən azını təşkil edir, bir şərtlə ki, fərdi idxalları ümumi idxalın 4 faizindən azını təşkil edən ölkələrin idxalının cəmi həmin ölkəyə oxşar məhsulun ümumi idxalının 9 faizindən çoxunu təşkil etməsin.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi və Subsidiyalar və kompensasiya tədbirləri haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm_01_e.htm
İkitərəfli mühafizə tədbiri (Bilateral safeguard measure)
ÜTT-nin əhatə dairəsi xaricində tətbiq olunan və ticarət razılaşmasının tərəfdarı olan bir və ya məhdud sayda ölkənin maraqlarına birbaşa təsir edən bir təhlükəsizlik tədbiri.
Mənbə:
Avropa İttifaqının Şurası, “Sərbəst ticarət sazişlərində mühafizə tədbirləri”, https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2019/01/28/safeguards-in-free-trade-agreements-council-adopts-horizontal-framework-for-bilateral-measures/
İxrac qiyməti (Export price)
Azərbaycana idxal ediləcək bir məhsul üçün Azərbaycanlı bir idxalçı tərəfindən ödənilən və ya ödəniləcək qiymət.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Antidempinq haqqında Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/19-adp_01_e.htm
Ərizə (Application)
Bənzər bir məhsulun (və ya birbaşa rəqabətli məhsulun, mühafizə tədbirləri olduğu təqdirdə) bir və ya daha çox yerli (Azərbaycan) istehsalçısının antidempinq, kompensasiya və ya mühafizə tədbirlərinin başlanmasını tələb etdiyi ilkin sənəd. Ərizə normal olaraq istintaq orqanı tərəfindən hazırlanmış, belə bir istintaqın başlanmasını əsaslandırmaq üçün təqdim edilməsi lazım olan xüsusi məlumatları və dəlilləri əks etdirən əvvəlcədən hazırlanmış bir sənədə əsaslanır.
Mənbə:
“Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu, https://e-qanun.az/framework/33306, https://e-qanun.az/framework/33307
Məhsula mandat verilməsi (Product-mandating)
Məhsula mandat verilməsi dövlət tərəfindən investorun müvafiq məhsulu müəyyən ölkələrə və ya regionlara ixracı barədə tələbdir. Oxşar tələblər ÜTT-nin Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Sazişinə əsasən istifadəsi qadağan edilən tədbirlərə daxildir.
Mənbə:
ÜTT, Terminlər lüğəti, https://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/glossary_e.htm
Performans tələbləri (Performance requirements)
Performans tələbləri ölkədən ixracın artırılması məqsədilə xarici investisiyanın qəbulu zamanı tətbiq edən tələblərdir. Bu tələblərə əsasən xarici investisiya əsasında qurulmuş müəssisə öz istehsalının müəyyən hissəsini ixrac etməlidir. Tələblər dəyər və ya həcm formasında ifadə edilə bilər. ÜTT-nin Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Sazişi üzv ölkələr tərəfindən performans tələblərinin tətbiqini qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/18-trims_e.htm#ann
Ticarəti balanslaşdırma tədbiri (Trade-balancing measure)
Ticarəti balanslaşdırma tədbiri investorun idxal üçün ödənişləri (xarici valyutada) yalnız ixracdan əldə etdiyi valyuta gəlirləri hesabına ödəməsini nəzərdə tutur. Ticarəti balanslaşdırma tədbiri ÜTT-nin Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Sazişinə əsasən istifadəsi qadağan edilən tədbirlər siyahısındadır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/18-trims_e.htm#ann
Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri (Trade-Related Investment Measures)
Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri xarici investisiyaların ölkəyə qəbulu zamanı irəli sürülən və mallarla ticarəti məhdudlaşdıran və ya rəqabəti pozan şərtləri nəzərdə tutur. Bu şərtlərə yerli tərkib elementləri ilə bağlı tələblər, performans tələbləri, ticarətin balanslaşdırılması ilə əlaqəli tələblər və digər məhdudlaşdırıcı tələblər daxildir.
ÜTT-nin Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Sazişi üzv ölkələr tərəfindən oxşar tələblərin tətbiqi məsələlərini tənzimləyir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/18-trims_e.htm#ann
Yerli tərkib elementləri ilə bağlı tələblər (Local content requirements)
Yerli tərkib elementləri ilə bağlı tələblər ölkə ərazisində malların istehsalında istifadə olunan yerli istehsal mallarının və ya hissələrin minimum səviyyəsini müəyyən edən tələblərdir. Yerli tərkib elementlərinin minimum səviyyəsi çəki, həcm, dəyər və digər formalarda ifadə oluna bilər. Yerli tərkib elementləri ilə bağlı tələblərin məqsədi əsasən yerli istehsalın inkişafı, rəqabətli olmayan yerli malların alışının təmin edilməsi və regionlarını inkişafına dəstək olsa da bu tələblər qiymətin artmasına səbəb olmaqla istehlakçılara və emal sənayesinə zərər vura bilər.
Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT) III maddəsi və ÜTT-nin Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Sazişi üzv ölkələr tərəfindən oxşar tədbirlərin tətbiqini qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə III, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
ÜTT, Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/18-trims_e.htm#ann
Advalor rüsumlar (Ad valorem duties)
Ad valor rüsumlar idxal və ya ixrac olunan malların gömrük dəyərinə nisbətən faizlə hesablanan gömrük rüsumlarıdır. Məsələn, müvafiq mal növü üçün idxal rüsumu 10% müəyyən edilmişdirsə, gömrük dəyəri 100 AZN olan belə malın idxalı üçün 10 AZN ödənilməlidir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Digər rüsumlar və ödənişlər (Other duties and charges)
Adi gömrük rüsumlarından başqa tarif maneələri digər rüsumlar və ödənişlər formasında ola bilər. Sözügedən digər rüsumlar və ödənişlər rezidual kateqoriya olmaqla malların idxalı ilə bağlı tətbiq olunan, lakin gömrük rüsumu olmayan bütün ödənişləri əhatə edir.
Mənbə:
Peter Van den Bossche, “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı hüququ və siyasəti”
Maksimum (bağlayıcı) tarif dərəcələri (Bound tariff rates (Tariff bindings))
Bağlayıcı tarif dərəcələri ÜTT və digər ticarət sazişləri üzrə öhdəliklərinə əsasən ölkələrin müəyyən mallar üzrə tətbiq edə biləcəyi maksimum idxal rüsum dərəcəsini nəzərdə tutur. Məsələn, A ölkəsinin ÜTT çərçivəsində mallar üzrə cədvəlində polad lövhələr üçün tarif dərəcəsi 15 faiz müəyyən edilmişsə, A ölkəsi faktiki olaraq polad lövhələrə 15 faizə qədər ad valor rüsum tətbiq edə bilər. Ölkə müəyyən olunmuş dərəcədən çox rüsum tətbiq edərsə, bundan zərər çəkən ölkələri kompensasiya etməlidir. Kompensasiya digər bir məhsul növü üzrə rüsumların aşağı salınması şəklində baş tuta bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Mallarla ticarət üzrə öhdəliklər cədvəli (Schedules of tariff concessions on goods)
ÜTT çərçivəsində hər bir üzvün mallarla ticarət üzrə individual öhdəliklər cədvəli Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT) bir hissəsini təşkil etməklə hüquqi qüvvəyə malikdir. Cədvəllər üzv ölkənin digər ÜTT üzvlərinə təqdim etməli olduğu rüsum dərəcələrini tənzimləyir və ayrı-ayrı məhsullar üzrə maksimum dərəcələri əks etdirir. Cədvəllər 4 hissədən ibarət olmaqla, rüsum dərəcələri ilə bağlı öhdəliklərdən əlavə həm də kənd təsərrüfatı məhsullarına münasibətdə dəstək tədbirləri haqqında öhdəlikləri əhatə edir. GATT-ın II maddəsinə əsasən üzv ölkələr digər üzv ölkələrə münasibətdə öz cədvəllərində nəzərdə tutulandan daha əlverişsiz şərtlər müəyyən edə bilməz.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə II, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının harmonikləşdirilmiş sistemi haqqında beynəlxalq Konvensiya (International Convention on the Harmonized Commodity Description and Coding System)
Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının harmonikləşdirilmiş sistemi haqqında beynəlxalq Konvensiya 1988-ci ilin 1 yanvarında Ümumdünya Gömrük Təşkilatı çərçivəsində qüvvəyə minmişdir. Konvesniyanın məqsədləri malların fərqli ölkələrdə eyni qaydada təsnifatını təmin etməklə beynəlxalq ticarəti və ticarət statistikasının analizini asanlaşdırmaq və ticarət sənədləşməsi və məlumat ötürülməsini sadələşdirməkdir.
Hazırda 200-dən çox ölkə, gömrük ittifaqı və ya iqtisadi birlik Konvensiyanın əsas hissəsi olan harmonikləşdirilmiş sistemdən yerli gömrük tariflərinin müəyyən olunması üçün əsas kimi istifadə edir.
Mənbə:
Ümumdünya Gömrük Təşkilatı, Konvensiya haqqında veb səhifə, http://www.wcoomd.org/en/topics/nomenclature/instrument-and-tools/hs_convention.aspx
Mürəkkəb rüsumlar (Compound duties)
Mürəkkəb rüsumlar idxal və ya ixrac olunan mallara ad valor və spesifik rüsumların kombinasiyasının tətbiq edilməsidir. Bu halda tətbiq edilən rüsum ad valor və spesifik rüsumların cəminə və ya fərqinə bərabərdir. Məsələn, 1 ton pomidorun idxalına 100 AZN və onun dəyərinin 15 faizi məbləğində rüsumun ödənilməsi tələbi olunursa, bu mürəkkəb rüsumdur.
Mənbə:
ÜTT, Terminlər haqqında brifinq, https://www.wto.org/english/tratop_e/dda_e/status_e/jargon_e.htm
Qarışıq rüsumlar (Mixed duties)
Qarışıq rüsumlar ad valor və spesifik rüsumlardan daha çox məbləğdə olanı və ya daha az məbləğdə olan seçmək imkanı verən rüsumlardır. Məsələn, 1 ton pomidorun idxalına 100 AZN və ya onun dəyərinin 15 faizi məbləğində, hansının məbləği daha çox olarsa, rüsumun tutulması qarışıq rüsuma nümunədir.
Mənbə:
ÜTT, Terminlər haqqında brifinq, https://www.wto.org/english/tratop_e/dda_e/status_e/jargon_e.htm
Spesifik rüsumlar (Specific duties)
Spesifik rüsumlar idxal və ya ixrac olunan müvafiq mal vahidinə münasibətdə müəyyən olunmuş konkret məbləğlə hesablanan rüsumlardır. Məsələn, 1 kq toyuq ətinin ixracı üçün 1 AZN məbləğində rüsumun tətbiq edilməsi spesifik rüsuma nümunədir.
Mənbə:
ÜTT, Terminlər haqqında brifinq, https://www.wto.org/english/tratop_e/dda_e/status_e/jargon_e.htm
Sərhəd tədbirləri (Border measures)
Sərhəd tədbirləri malların sərhəddən keçidi zamanı tətbiq olunan və yalnız xarici ticarət əməliyyatlarını tənzimləyən tarif və qeyri tarif tədbirlərini nəzərdə tutur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htmv
Tarif eskalasiyası (Tariff escalation)
Tarif eskalasiyası xammal, yarımfabrikat və yekun məhsullara tətbiq olunan gömrük rüsum dərəcələrinin artan istiqamətdə olmasını nəzərdə tutur. Yəni xammal üzərində daha aşağı rüsumlar, yarımfabrikat mallara yüksək, yekun məhsullara isə daha yüksək idxal gömrük rüsumları tətbiq olunur. Tarif eskalasiyası yerli emal sənayesini qorumaq və onun xammal təchizatını yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyır. Lakin inkişaf etmiş ölkələrin belə tarif siyasəti xammal istehsal edən üçüncü ölkələrdə istehsal və emal sənayesinin inkişafının qarşısını alır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Tarif fərqi (Tariff overhang)
Müvafiq ölkənin faktiki tətbiq etdiyi gömrük rüsum dərəcəsi ilə onun beynəlxaq (ÜTT və regional ticarət sazişləri) öhdəlikləri üzrə maksimum (bağlayıcı) rüsum dərəcəsi arasında olan fərqi bildirir və həmin ölkənin tənzimləmə imkanlarını genişləndirir. Eyni zamanda belə tarif fərqinin mövcudluğu rüsum dərəcələrində dəyişkənliyə imkan verməklə ticarət əməliyyatı iştirakçıları üçün stabillik və proqnozlaşdırılabilənlik cəhətdən problem yarada bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Tarif güzəştlərinin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi (Modification or withdrawal of tariff concessions)
ÜTT üzvləri mallarla ticarət üzrə öhdəliklərinə dəyişiklik etmək və ya öhdəlikləri ləğv etmək üçün Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişdə (GATT) nəzərdə tutulan addımlara əməl etməlidir. GATT-ın XXVIII maddəsinə əsasən üzv ölkələr dəyişiklik və ya ləğv etmək istədikləri öhdəlik üzrə ilkin danışıq hüququna malik olan və ya müvafiq məhsul növü üzrə əsas təchizatçı marağına (öhdəlikdən təsirlənən ixracın ən böyük hissəsinə) malik olan digər üzv ölkələrlə danışıqlar və razılaşma əsasında, habelə öhdəlikdə əhəmiyyətli marağı (müvafiq məhsul üzrə 10% bazar payı) olan ölkələrlə məsləhətləşmələr aparmaqla mallarla ticarət üzrə öhdəliklər cədvəlində hər hansı məhsul üzrə tarif öhdəliyini dəyişə və ya ləğv edə bilər. Bu zaman digər məhsullar üzrə yeni öhdəliklərin qəbul edilməsi formasında kompensasiya baş tutmalıdır.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XXVIII, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Tarif pikləri (Tariff peaks)
Tarif pikləri ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məhsullar üzrə yerli istehsalçıların qorunması üçün çox yüksək tarif dərəcələrinin müəyyən olunmasını nəzərdə tutur. İnkişaf etmiş sənaye ölkələri üçün 15 faiz və ondan yuxarı tarif dərəcəsi pik hesab olunur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Tarif təsnifatı (Tariff classification)
Tarif təsnifatı ticarət olunan malların sistemli olaraq qeydə alınması üsuludur. Malların tarif təsnifatının əsas məqsədi mallar üçün düzgün gömrük rüsumunun müəyyən edilməsi və yığılmasıdır. Malın nomenklatura üzrə düzgün təsnif olunmaması gömrük rüsumlarının səhv ylığılması və nəticədə dövlət büdcəsinə və ya idxalatçı sahibkara zərər dəyməsinə səbəb ola bilər. Tarif təsnifatı həm də ticarət üzrə statistik göstəricilərin hesablanması və ticarət siyasətinin müəyyən edilməsi və ticarət danışıqlarının aparılması zamanı müvafiq məlumatların istifadəsi üçün vacibdir.
Ölkələr tarif təsnifatı üçün Malların təfsiri və kodlaşdırılmasının Harmonikləşdirilmiş Sistemindən istifadə edir və onun əsasında daha detallı mal mövqelərini (6 rəqəmlidən çox) özündə əks etdirən milli mal nomenklaturası müəyyən edirlər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Tariflər / gömrük rüsumları (Tariffs)
Tariflər və ya gömrük rüsumları idxal və ya ixrac olunan mallar üzərinə qoyulan vergidir. Ölkələr gömrük rüsumlarını ticarət siyasəti aləti kimi yerli istehsalçılara idxalla rəqabətdə qiymət üstünlüyü təmin etməklə onları qorumaq, eləcə də büdcəyə gəlir əldə etmək üçün istifadə edirlər.
Gömrük rüsumları əsasən idxala tətbiq olunur. Ölkələr müvafiq malların ölkədən ixracını azaltmaq və həmin malların yerli bazarın və ya yerli istehsal və ya emal sənayelərinin tələbatını ödəməyə yönəldilməsi məqsədilə ixrac rüsumları tətbiq edə bilərlər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Tətbiq olunan tarif dərəcələri (Applied tariff rates)
Ölkənin gömrük administrasiyası tərəfindən mallar gömrük sərhədini keçərkən faktiki tətbiq olunan rüsum dərəcələrini nəzərdə tutur. Tətbiq olunan tarif dərəcələri ölkələrin yerli qanunvericilikləri ilə müəyyən olunur və ticarət danışıqlarının nəticələrini əks etdirən beynəlxalq öhdəliklərdən daha aşağı olur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
İlkin danışıq hüququ (Initial negotiating rights)
Mallarla ticarət üzrə öhdəliklər cədvəlinə dəyişiklik kontekstində ilkin danışıq hüququ müvafiq öhdəliyin üzv ölkə tərəfindən götürülməsinə səbəb olmuş ilkin ikitərəfli danışıqlardakı ticarət partnyoruna bu öhdəliyin dəyişilməsi prosesində xüsusi söz haqqı və kompensasiya üzrə danışıqlarda iştirak etmək hüququ verir. Müvafiq məhsul üzrə ilkin danışıq hüququna malik ölkə varsa öhdəlik cədvəllərində bu öz əksini tapmalıdır.
Mənbə:
Peter Van den Bossche, “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı hüququ və siyasəti”
Azad ticarət sazişləri (Free Trade Agreements)
Azad ticarət sazişləri iki və ya daha çox ölkə və ya müstəqil gömrük ərazisindən təşkil olunan, bu ölkələr və ya ərazilər arasındakı ticarətdə tarif və qeyri-tarif maneələrinin ləğv edilməsini nəzərdə tutan sazişlərdir. Gömrük ittifaqlarından fərqli olaraq azad ticarət sazişlərinin tərəfləri üçüncü ölkələrin mallarına münasibətdə öz müstəqil ticarəti siyasətini və tarif dərəcələrini qoruyub saxlayırlar. Təcrübədə azad ticarət sazişlərində tərəflərin həssas hesab etdikləri sahələr üzrə azadolmaların tətbiqindən istisnalar müəyyən edilə bilər.
Ənənəvi azad ticarət sazişləri əsasən yalnız mallarla ticarəti əhatə etsə də, yeni dövr sazişlər həm də, xidmətlər, əqli mülkiyyət hüquqları, ticarət və əmək hüquqları, habelə ətraf mühitin mühafizəsi arasındakı qarşılıqlı əlaqə, elektron ticarət, kiçik və orta sahibkarların ticarətdə iştirakı kimi məsələləri də əhatə edir.
Mallarla ticarəti əhatə edən sazişlərdə güzəştlərdən istifadə edilməsi üçün malların preferensial mənşə qaydalarına uyğunluğunu təsdiq edən mənşə sertifikatları ilə müşayiət edilməsi tələb edilir.
Çoxtərəfli çərçivədə yeni bazara çıxış imkanları barədə razılaşmaların əldə olunmaması ölkələri yeni bazarlara çıxış əldə etmək üçün azad ticarət sazişlərini nəzərdən keçirməyə sövq edir. Son illərdə bu trend regionalizmin genişlənməsi, yəni region ölkələri arasında artan ticarət sazişləri və gömrük ittifaqları şəklində özünü büruzə verir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Birbaşa rəqabətdə olan və ya əvəz edilə bilən məhsullar (Directly competitive or subsitutable products)
Birbaşa rəqabətli və əvəzedilə bilən mallar bütün cəhətlərinə görə oxşar olmayan, lakin bazarda bir-biri ilə rəqabətdə olan və digər malın yoxluğu şəraitində istehlakçıların zövq və ehtiyaclarını təmin edə biləcək mallar nəzərdə tutulur. Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişin III maddəsi xarici və yerli birbaşa rəqabətli və əvəzedilə bilən mallara münasibətdə ayrı-seçkiliyə yol verilməsini qadağan edir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
De fakto diskriminasiya (De-facto discrimination)
Yazılı normativ aktda mallara mənşəyindən asılı olaraq fərqli münasibəti və ticarət rejimini nəzərdə tutan ayrı-seçkilik müddəaları yoxdursa, lakin bu aktın tətbiqi zamanı mənşə ölkəsindən asılı olaraq müəyyən mallar rəqabətdə əlverişsiz vəziyyətə düşürsə, belə ayrı-seçkilik de fakto, yəni faktiki ayrı-seçkilikdir.
Mənbə:
Peter Van den Bossche, “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı hüququ və siyasəti”
De yure diskriminasiya (De-jure discrimination)
Mallara mənşəyindən asılı olaraq fərqli münasibəti və ticarət rejimini nəzərdə tutan ayrı-seçkilik müddəaları yazılı normativ aktda öz əksini taparsa, belə ayrı-seçkilik de yure, yəni qanun üzrə ayrı-seçkilikdir.
Mənbə:
Peter Van den Bossche, “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı hüququ və siyasəti”
Diskriminasiyaya yol verilməməsi (Non-discrimination)
Bütün ticarət partnyorları ilə bərabər qaydada rəftarı nəzərdə tutan ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi prinsipi çoxtərəfli ticarət sisteminin əsasını təşkil edir. İdxal olunan mallar və yerli mallara ölkədaxili vergilər, ödənişlər və ticarət siyasəti tədbirlərinin eyni şəkildə tətbiqini müəyyən edən milli rejim prinsipi və fərqli ölkələrdən idxal olunan mallar arasında ayrı-seçkiliyə yol verilməməsini nəzərə tutan ən əlverişli rejim prinsipi ayrı-seçkiliyə yol verilməməsinin iki əsas elementidir. ÜTT qaydaları müəyyən şərtlər altında istina hallarda ayrı-seçkiliyə yol verilməsinə icazə verir. Belə hallara azad ticarət sazişləri və gömrük ittifaqlarının yaradılması, inkişaf etməkdə olan ölkələrə münasibətdə birtərəfli preferensial rejimin tətbiqini nümunə göstərmək olar.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Emal və istehsal metodları (Processes and production methods)
Əsasən ticarət və ətraf mühitin qorunmasının qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində malların istehsalı və ya emalı zamanı ətraf mühitə göstərilən mənfi təsirin ticarətin tənzimlənməsi zamanı nəzərə alınması ətrafında gedən müzakirələrdə istifadə olunan termindir. İstehlakçıların məlumatlılığını və seçim edərkən ətraf mühitə mənfi təsirin nəticələrini nəzərə almaq imkanını təmin etmək üçün malların etiketlənməsi zamanı onların hansı istehsal və emal metodları tətbiq edilməklə hazırlandığının qeyd olunması tələb edilə bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Gömrük ittifaqları (Customs unions)
Gömrük ittifaqları iki və ya daha çox ölkə və ya müstəqil gömrük ərazisindən təşkil olunan, bu ölkələr və ya ərazilər arasındakı ticarətdə əksər mallara tarif və qeyri-tarif maneələrinin ləğv edilməsini, eyni zamanda həmin ölkələr və ya ərazilər tərəfindən üçüncü ölkələrə münasibətdə vahid tarif rejiminin tətbiqini nəzərdə tutan ittifaqlardır. Gömrük ittifaqlarına Avropa İttifaqını, Avrasiya İqtisadi İttifaqını, Cənub vahid bazarını (Mercosur) misal göstərmək olar.
ÜTT qaydalarına əsasən gömrük ittifaqına üzv olan ölkələrin vahid tarif dərəcələri üumilikdə daha əvvəl bu ölkələr tərəfindən individual qaydada tətbiq edilən tarif dərəcələrindən yüksək olmamalı və üçüncü ölkələrə zərər vurmamalıdır.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XXIV, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Milli rejim prinsipi (National treatment principle)
Milli rejim prinsipi beynəlxalq ticarət sistemində ayrı-seçkiliyə yol verilməsinin əsas prinsiplərindən biridir və idxal olunan mallara yerli oxşar mallar ilə müqayisədə daha az əlverişli şərait yaradılmasını qadağan edir.
Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişin III maddəsinə əsasən Saziş tərəflərinə daxili vergilərin və digər daxili ödənişlərin, həmçinin məhsulların daxili bazarda satışına, satış üçün təklifinə, alınmasına, daşınmasına, paylaşdırılmasına və ya istifadəsinə təsir göstərən qanunların, qaydaların və tələblərin, eləcə də məhsulların spesifik miqdarlarda və ya nisbətlərdə qarışdırılması, emalı və ya istifadəsinə dair tələb qoyan daxili kəmiyyət məhdudiyyətlərinin yerli istehsalı qorumaq məqsədilə tətbiq edilməməsi öhdəliyi müəyyən edilir. III maddənin 2-ci bəndinə uyğun olaraq Saziş tərəfinin ərazisinə idxal edilən digər tərəfin mallarına oxşar yerli mallara tətbiq edilənlərdən artıq məbləğdə bilavasitə və ya dolayı daxili vergilər və ya digər daxili ödənişlər tətbiq edilə bilməz, maddənin 4-cü bəndinə əsasən isə Saziş tərəfin ərazisindən digər tərəfin ərazisinə idxal edilən mallara oxşar yerli malların daxildə satışı, satış üçün təklif edilməsi, alınması, daşınması, paylaşdırılması və ya istifadəsinə təsir göstərən bütün qanunlar, qaydalar və tələblərə münasibətdə tətbiq edilən rejimdən daha az əlverişli rejim tətbiq edilməməlidir.
Mallarla ticarət üzrə ÜTT-nin bir çox çoxtərəfli sazişlərində, Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Saziş və Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişdə, həmçinin azad ticarət sazişlərində də milli rejim prinsipini əks etdirən müddəalara yer verilir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə III, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Milli təhlükəsizlik ilə bağlı istisnalar (National security exceptions)
ÜTT qaydaları üzv ölkələrə milli təhlükəsizliyin qorunması ilə bağlı vacib hesab edilən hallarda bu qaydalardan kənara çıxmaq imkanı verir. Milli təhlükəsizlik ilə bağlı istisnalar Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT), Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Saziş və Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişdə öz əksini tapır. GATT-ın XXI maddəsinə əsasən həmin Saziş üzrə ticarət öhdəlikləri üzv ölkələrin əsas təhlükəsizlik maraqlarına zidd olduğunu hesab etdiyi hər hansı məlumatı verməkdən yayınmasına, mühüm təhlükəsizlik maraqlarının müdafiəsi üçün, o cümlədən nüvə yanacağı və ya onların əldə edildiyi materiallar, silah, sursat və döyüş avadanlığının ticarəti ilə əlaqədar və ya müharibə dövründə və ya beynəlxalq münasibətlərdə digər fövqəladə hallarda müvafiq tədbirlər görməsinə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Xartiyasına uyğun olaraq beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunması ilə bağlı öhdəliklərini yerinə yetirməsinə mane deyildir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XXI, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Oxşar məhsullar (Like products)
İdxal olunan mallara onların mənşəyindən asılı olaraq ayrı-seçkilik tətbiq edilməsini müəyyən etmək üçün əsas amil bu malların oxşar mallar olmasıdır. ÜTT-nin bir çox sazişlərində, o cümlədən Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişdə, Sazişin ən əlverişli rejim prinsipi və milli rejim prinsipinə aid olan I və III maddələrində ÜTT qaydalarına əsasən oxşar mallar dedikdə bütün cəhətlərinə görə oxşar olan mallar nəzərdə tutulur. Oxşar malların müəyyən edilməsi üçün 4 amil əsas götürülür: malların tərkibi, xarakteri və keyfiyyəti, malların son istifadəsi, istehlakçıların mallar ilə bağlı zövqləri və seçim vərdişləri, malların tarif təsnifatı.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Qarşılıqlılıq (Reciprocity)
Qarşılıqlılıq prinsipi ticarət danışıqlarında ölkələr tərəfindən biri digərinə ekvivalent güzəştlərin verilməsini və beləliklə, güzəştlərin balansını nəzərdə tutur. Məsələn, danışıqlarda bir ölkə digər ticarət partnyoruna təqdim etdiyi güzəştlərin ümumi dəyəri məbləğində güzəşt əldə etməyi gözləyir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Səlahiyyətverici müddəa (Enabling clause)
Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş çərçivəsində 1979-cu ildə qəbul edilən və inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya ticarət sistemində daha aktiv iştirakını təmin etməyə yönələn səlahiyyətverici müddəa adı ilə tanınan qərar inkişaf etmiş qabaqcıl iqtisadiyyata malik ölkələrin inkişaf etməkdə olan ölkərə daha əlverişli şərtlər tətbiq etməsinə imkan verir və bunu diskriminasiya və ticarət qaydalarının pozulması kimi qəbul etmir. Səlahiyyətverici müddəa bir çox inkişaf etmiş ölkələrin malik olduğu Ümumiləşdirilmiş Güzəştlər Sisteminin hüquqi əsası olmaqla bu ölkələrə birtərəfli qaydada güzəştlərin tətbiqinə icazə verir.
Mənbə:
ÜTT, Xüsusi və fərqləndirici rejim müddəaları ilə bağlı məlumat səhifəsi, https://www.wto.org/english/tratop_e/devel_e/dev_special_differential_provisions_e.htm
Tədiyə balansı (Balance of payments)
Tədiyə balansı müvafiq dövr ərzində ölkənin bütün ticarət və digər iqtisadi sövdələşmələri və maliyyə mədaxili və məxaricinin statistik cəmidir. Yəni tədiyə balansı beynəlxalq iqtisadi əməliyyatların həyata keçirilməsi nəticəsində milli iqtisadiyyata daxil olan və xaricə çıxarılan valyuta vəsaitləri arasında nisbəti müəyyən edir.
Tədiyə balansı cari əməliyyatlar balansı, kapitalın hərəkəti balansı və ehtiyat aktivlərindən ibarətdir. Cari əməliyyatlar balansı malların və xidmətlərin idxalı və ixracının, faktor gəlirlərinin mədaxili və məxaricinin, habelə cari transferlərin ümumi saldosunu özündə ehtiva edir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Xüsusi və fərqləndirici rejim (Special and differential treatment)
ÜTT çərçivəsində inkişaf etməkdə olan və ən az inkişaf etmiş ölkələrə xüsusi hüquqlar verən və digər üzvlərə həmin ölkələrə münasibətdə daha əlverişli ticarət rejimi tətbiq etməyə imkan yaradan müddəaların cəmi xüsusi və fərqləndirici rejim adlanır. Bu müddəalara sazişləri və öhdəlikləri icra etmək üçün daha uzun vaxt müddətinin verilməsi, inkişaf etməkdə olan və ən az inkişaf etmiş ölkələrin ticarət imkanlarını artırmaq və ticarət maraqlarını qorumaq üçün tədbirlər, həmin ölkələrin ticarət sazişləri üzrə öz öhdəliklərini yerinə yetirmək, texniki standartlara uyğunlaşmaq üçün texniki dəstəyin göstərilməsini nəzərdə tutan müddəalar aiddir.
Mənbə:
ÜTT, Xüsusi və fərqləndirici rejim ilə bağlı xülasə, https://www.wto.org/english/tratop_e/dda_e/status_e/sdt_e.htm
Ümumi istisnalar (General exceptions)
ÜTT qaydaları üzv ölkələrə müəyyən istisna hallarda bu qaydalardan kənara çıxmaq imkanı verir. Belə istisnalara ümumi istisnalar və milli təhlükəsizliklə bağlı istisnalar aiddir. Ümumi istisnalar Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT) XX maddəsi və Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin XIV maddəsində əksini tapır. GATT-ın XX maddəsi ictimai əxlaqın, insan, heyvan və bitki həyatı və sağlamlığının, milli və tarixi abidələrin, tükənən təbii sərvətlərin (yalnız eyni məqsədlə ölkədaxili məhdudiyyətlər tətbiq edildiyi zaman) qorunması, yerli çatışmazlıq şəraitində malların alınması və paylanması və digər legitim məqsədlər üçün vacib olduğu təqdirdə ticarəti məhdudlaşdıran tədbirlərdən istifadəyə o şərtlər icazə verir ki, həmin tədbirlərin tətbiqində ayrı-sekçiliyə yol verilməsin və tədbirlər ticarətə gizli məhdudiyyət xarakteri daşımasın.
Bir çox azad ticarət sazişləri GATT-ın XX maddəsindən təsirlənən və onu təkrarlayan ümumi istisnalar ilə bağlı müddəalara malikdir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XX, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Ümumiləşdirilmiş Güzəştlər Sistemi (Generalized System of Preferences (GSP))
Ümumiləşdirilmiş Güzəştlər Sistemi Səlahiyyətverici müddəanın yaratdığı imkan əsasında bir çox inkişaf etmiş ölkələrin, o cümlədən ABŞ, Avropa İqttifaqı, Kanada və digərlərinin inkişaf etməkdə olan ölkələrə təqdim etdiyi birtərəfli tarif güzəştlərini əks etdirən sistemdir. ÜGS üzrə güzəştləri təqdim edən ölkə güzəştlərdən yararlanacaq ölkələrin və malların siyahısını özü müəyyən edir.
Mənbə:
ÜTT, Xüsusi və fərqləndirici rejim müddəaları ilə bağlı məlumat səhifəsi, https://www.wto.org/english/tratop_e/devel_e/dev_special_differential_provisions_e.htm
Ən əlverişli rejim prinsipi (Most-favored nation principle)
Çoxtərəfli ticarət sisteminin əsas sütunlarından biri olan ən əlverişli rejim prinsipi üçüncü ölkələr arasında ayrı-seçkiliyə yol verilməməsini və oxşar mallarla onların mənşə ölkəsindən asılı olmayaraq bərabər rəftar edilməli olduğunu nəzərdə tutur. Ticarət sazişlərində bu prinsip tərəflərin bir-birinə digər ölkələrə münasibətdə müəyyən etdikləri rejimdən daha az əlverişli olan rejim tətbiq etməyəcəyi öhdəliyi kimi öz əksini tapır. Belə ki, Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişin I maddəsinə əsasən Saziş tərəflərinin idxalat və ya ixracata və ya onlar ilə əlaqədar tətbiq edilən hər hansı növ gömrük rüsumları və ödənişləri, həmçinin belə rüsumların və ödənişlərin tətbiq edilməsi üsulu, idxalat və ya ixracat ilə əlaqədar bütün qaydalar və formal tələblər ilə əlaqədar istənilən başqa ölkədən gələn və ya həmin ölkəyə göndərilmək üçün nəzərdə tutulmuş mallara verdiyi istənilən üstünlük, güzəşt, imtiyaz və ya toxunulmazlıq dərhal və heç bir şərt qoyulmadan digər Saziş tərəflərinin ərazilərindən gələn və ya həmin tərəflərin ərazisi üçün nəzərdə tutulmuş oxşar mallara da tətbiq edilməlidir.
Azad ticarət sazişlərində də mallarla ticarətə münasibətdə ən əlverişli rejim prinsipini əks etdirən oxşar müddəalar yer alır.
Ən əlverişli rejim prinsipinin tətbiqi eyni zamanda çoxtərəfli ticarət sistemində “biletsiz sərnişin” probleminin də meydana çıxmasına səbəb olur. Belə ki, A ölkəsi və B ölkəsi öz aralarında danışıqlar apararaq qarşılıqlı güzəştlər barəsində razılığa gəldiyi halda bu güzəştlər qüvvəyə mindiyi tarixdən həm də C, D və E ölkələrinə də təqdim edilməlidir. Halbuki C, D və E ölkələri vaxtilə danışıqlarda iştirak etməmiş və öz tərəflərindən heç bir yeni güzəşt tətbiq edilməsinə razılaşmamışdılar.
ÜTT çərçivəsində xidmətlərlə ticarətə münasibətdə ən əlverişli rejimin tətbiqi ilə bağlı müddəalar Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş sazişdə müəyyən olunur.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə I, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
İdxal/ixrac lisenziyaları və ya icazələri (Import/export licenses or permits)
Ölkələr bir qayda olaraq legitim məqsədlər üçün, məsələn ictimai qayda, insan, heyvan və bitki sağlamlığının qorunması, ticarət statistikasının toplanması, ətraf mühitin qrorunması, silah-sursat ticarətinin tənzimlənməsi, ixrac nəzarətinə düşən mallara nəzarət və digər legitim məqsədlər üçün idxal və ya ixraca icazə və ya lisenziyaların verilməsini tələb edə bilərlər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
İdxalın avtomatik lisenziyalaşdırılması (Automatic import licensing)
İdxalın avtomatik lisenziyalaşdırılması üzrə müraciətlər bütün hallarda müsbət cavablandırılır/təsdiq edilir. Avtomatik idxal lisenziyalaşdırılması prosedurları ticarətə məhdudlaşdırıcı təsir göstərə biləcək şəkildə tətbiq edilməməlidir. Avtomatik idxal lisenziyalaşdırılması üzrə müraciətlər idxal üçün hüquqi tələbləri yerinə yetirən istənilən fiziki və ya hüquqi şəxs və ya qurum tərəfindən malların gömrük rəsmiləşdirilməsindən əvvəl istənilən iş günündə verilə bilər.
Mənbə:
ÜTT, İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları haqqında Saziş, Maddə 2, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/23-lic_e.htm
İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları (Import licensing procedures)
İdxalın lisenziyalaşdırılması müəyyən məhsulun ölkəyə idxalı üçün icazə/lisenziya əldə edilməsini nəzərdə tutur. İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları
İdxalın həyata keçirilməsi üçün müvafiq səlahiyyətli orqana idxalatçı tərəfindən müraciət/ərizə və digər sənədlərin təqdim olunmasını tələb edən idxalın lisenziyalaşdırılması rejiminin fəaliyyəti üçün inzibati prosedurlardır.
Mənbə:
ÜTT, İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları haqqında Saziş, Maddə 1, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/23-lic_e.htm
İdxalın qeyri-avtomatik lisenziyalaşdırılması (Non-automatic import licensing)
İdxalın lisenziyalaşdırılması üzrə müraciətlər bütün hallarda təsdiq edilmədiyi halda belə lisenziyalaşdırma qeyri-avtomatik hesab edilir. İdxalın qeyri-avtomatik lisenziyalaşdırılması əsasən ticarət məhdudiyyətlərini, məsələn kvotalar, tarif kvotaları, sanitar və fitosanitar tədbirləri icra etmək üçün istifadə olunur. Qeyri-avtomatik lisenziyalaşdırılma prosedurları həmin ticarət məhdudiyyətlərindən əlavə ticarəti məhdudlaşdıran təsirə malik olmamalı, icrası üçün istifadə olunduğu tədbirlərin müddəti və əhatə dairəsi ilə məhdudlaşmalıdır.
Mənbə:
ÜTT, İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları haqqında Saziş, Maddə 3, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/23-lic_e.htm
ABŞ, Meksika, Kanada Sazişi (USMCA)
ABŞ, Meksika və Kanada arasında Azad Ticarət Sazişi 2018-ci il 30 sentyabrda qəbul edilmiş və Şimali Amerika Azad Ticarət Sazişini (NAFTA) əvəz etmişdir. Saziş mallar üzrə bazara çıxış, kənd təsərrüfatı, mənşə qaydaları və prosedurları, tekstil və geyim malları, gömrük prosedurları və ticarətin asanlaşdırılması, ticarəti müdafiə tədbirləri, sanitar və fitosanitar tədbirlər, ticarətə texniki maneələr, xidmətlərlə ticarət, dövlət satınalmaları və digər fəsilləri özündə ehtiva edir. Sazişdə həmçinin rəqəmsal ticarət, əmək hüquqları və ətraf mühitin qorunması, kiçik və orta sahibkarlar, dövlət müəssisələri, korrupsiyaya qarşı mübarizə və yaxşı tənzimləmə təcrübələri kimi mütərəqqi məsələlərə dair ayrıca fəsillər mövcuddur.
Mənbə:
ABŞ, Meksika və Kanada arasında Azad Ticarət Sazişi, https://ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/united-states-mexico-canada-agreement/agreement-between
Avrasiya İqtisadi İttifaqı (EAEU)
Avrasiya İqtisadi İttifaqının yaradılması haqqında Saziş 2014-cü ildə Belarus, Qazaxıstan və Rusiya tərəfindən imzalanmışdır. Ermənistan və Qırğızıstan sazişə sonradan qoşulmuşdur.
Üzv ölkələr arasında malların azad hərəkətini nəzərdə tutan və vahid gömrük tarifinə malik olan gömrük ittifaqı Avrasiya İqtisadi İttifaqının əsas tərkib hissəsidir. Avrasiya İqtisadi İttifaqının yaradılması haqqında Sazişdə mallarla yanaşı, gələcəkdə xidmətlərlə ticarət, investistiyalar və kapitalın sərbəst hərəkətinə imkan verəcək iqtisadi inteqrasiyaya nail olmaq istəkləri də öz əksini tapır.
Avrasiya İqtisadi Şurası İttifaqın ali orqanı, Avrasiya İqtisadi Komissiyası isə icra orqanıdır. İttifaq qaydaları üzrə yaranan mübahiəslərin həlli üçün İttifaq səviyyəsində məhkəmə də mövcuddru.
Mənbə:
Avrasiya İqtisadi Komissiyası, rəsmi veb sayt, http://www.eurasiancommission.org/en/Pages/default.aspx
Avropa İttifaqı (EU)
Avropa İttifaqı Avropa qitəsinin 27 ölkəsi arasında unikal iqtisadi və siyasi birlikdir. Avropa İttifaqı ilk olaraq iqtisadi məsələlər üzrə ittifaq olan Avropa İqtisadi Birliyi formasında 1958-ci ildə 6 ölkənin iştirakı ilə yaranmış və sonradan həm üzv ölkələrin sayı, həm də tənzimləmənin əhatə dairəsi cəhətdən genişlənmişdir.
Avropa İttifaqı haqqında Saziş üzv ölkələr arasında malların, xidmətlərin, insanların və kapitalın sərbəst hərəkətinə şərait yaradır. Avropa İttifaqında bir çox məsələlər üzrə üzv ölkələr deyil, İttifaq özü tənzimləmə səlahiyyəti daşıyır. İttifaqın ümumi kommersiya siyasətinə əsasən tarif dərəcələrinin müəyyən edilməsi, ticarət sazişlərinin bağlanması, ixrac siyasəti, və ticarəti müdafiə tədbirləri ilə bağlı vahid siyasət yeridirlər. Ticarət siyasətinin müəyyən olunması, o cümlədən xidmtələrlə ticarət, əqli mülkiyyət hüquqlarının ticarət aspektlərinin tənzimlənməsi və ticarət danışıqlarının aparılması və sazişlərin bağlanması Avropa İttifaqının eksklüziv səlahiyyətidir.
Avropa İttifaqının ali orqanı İttifaqın Şurası, əsas icra orqanı isə Avropa Komissiyasıdır. Avropa İttifaqı hüququ ilə bağlı yaranan mübahisələr İttifaqın Ədalət Məhkəməsində həll edilir.
Mənbə:
Avropa İttifaqı, rəsmi veb sayt, https://europa.eu/european-union/index_en
Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Assosiasiyası (ASEAN)
Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Assosiasiyası (ASEAN) 1967-ci ildə Filippin, Malayziya, Tayland, İndoneziya və Sinqapur arasında yaradılmış və sonradan Bruney Darussalam, Vyetnam, Laos, Myanma və Kamboca Assosiasiyaya qoşulmuşdur. ASEAN-ın 2007-ci ildə qəbul edilmiş nizamnaməsi digər məqsədlərlə yanaşı ölkələr arasında mallar, xidmətlər və investisiyaların, işçi qüvvəsinin və kapitalın azad hərəkətini təmin edən vahid bazarın və istehsal bazasının yaradılmasını, qarşılıqlı yardım və əməkdaşlıq vasitəsilə ASEAN ölkələri arasındakı inkişaf fərqlərinin aradan qalxmasını nəzərdə tutur.
ASEAN çərçivəsində hərtərəfli investisiya sazişi, mallarla ticarət və xidmətlərlə ticarət üzrə ayrıca sazişlər mövcuddur. 2015-ci ilin dekabrında ASEAN İqtisadi Birliyi yaradılmışdır.
Mənbə:
Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Assosiasiyası, rəsmi veb sayt, https://asean.org/
Cənubi Ümumi Bazar (MERCOSUR)
Cənubi Ümumi Bazar (Mercosur) şəkər və avtomobillər istisna olmaqla mallarla ticarəti əhatə edən 1991-ci ildə yaradılmış gömrük ittifaqıdır. İttifaqın üzvləri Argentina, Braziliya, Paraqvay and Uruqvay arasında mallar gömrük ödənişlərinə cəlb olunmadan hərəkət edir. Çili və Boliviyanın Mercosur ilə asossiasiya sazişləri mövcuddur. Mercosur-un məqsədlərinə bütün malların, xidmətlərin və istehsal amillərinin azad tranziti və qeyri-tarif maneələrinin aradan qaldırılması daxildir.
Mənbə:
Cənubi Ümumi Bazar (Mercosur), rəsmi veb sayt, https://www.mercosur.int/en/
Dövlət satınalmaları haqqında Saziş (Agreement on Government Procurement)
ÜTT-nin plüralitet sazişlərindən biri olan Dövlət satınalmaları haqqında Saziş ilk dəfə 1996-cı ildə qüvvəyə minmiş, 2012-ci ildə isə Sazişin yenilənmiş redaksiyası razılaşdırılmışdır. Sazişdə dövlət satınalmalarının təşkil olunmasının ümumi prinsipləri, satınalma sistemi ilə bağlı məlumatların dərci və şəffaflığın təmin edilməsi, bildirişlərin verilməsi, satınalmalarda iştirak şərtləri, təchizatçılarla bağlı tələblər, texniki göstərişlər və tenderin sənədləşməsi, satınalma prosesi ilə bağlı izlənilməli olan vaxt müddətləri, təchizatçılarla danışıqlar, qapalı tenderlər, elektron hərrac, satınalma barədə qərardan şikayət verilməsi və digər aidiyyəti məsələlər üzrə müddəallar yer alır. Sazişdə nəzərdə tutulan öhdəliklər Saziş tərəflərinin heç də bütün hökumət qurumlarına şamil edilməyə bilər. Belə ki, Saziş tərəfləri nəzərdə tutulmuş öhdəliklərə tabe olacaq qurumların siyahısını ayrıca cədvəldə təqdim edirlər və cədvəl sazişə üzv olan digər ölkələrlə danışıqlar nəticəsində yekunlaşdırılır.
Mənbə:
ÜTT, Dövlət satınalmaları haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/rev-gpr-94_01_e.htm
Mübahisələrin Həlli üzrə Anlaşma (Dispute Settlement Understanding)
ÜTT-nin Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar barədə Anlaşması Uruqvay raundunun nəticəsi olmaqla çoxtərəfli ticarət sistemi tarixində mübahisələrin həlli üçün ilk dəfə hüquqi çərçivə müəyyən etmişdir. Mübahisələrin həlli mexanizminin mövcudluğu və üzvlər arasında yaranan mübahisələrin hüquqi yolla həlli ÜTT-nin fəaliyyəti və sazişlər üzrə öhdəliklərin icrası üçün olduqca vacibdir.
Anlaşma mübahisələrin həlli prosedurları və vaxt müddətləri ilə bağlı müddəalar müəyyən edir, mübahisələrin həlli panellərinin yaradılması və səlahiyyətləri, həmçinin appellyasiya orqanının təşkili və səlahiyyətləri ilə bağlı müdəaları əhatə edir.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar barədə Anlaşma, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Mülki aviasiya ticarəti haqqında Saziş (Agreement on Trade in Civil Aircraft)
Mülki aviasiya ticarəti haqqında Saziş ilk olaraq ticarət danışıqlarının Tokyo raundunda razılaşdırılmışdır və ÜTT-nin hazırda qüvvədə olan plüralitet sazişlərindən biridir. Saziş onun tərəfləri üçün mülki təyyarələr, mülki təyyarə mühərrikləri, hissələri və komponentləri, mülki təyyarələrin digər hissələri, komponentləri və alt qurğuları və yerüstü uçuş simulyatorlarına tətbiq olunan bütün gömrük rüsumları və ödənişlərini ləğv etmək barədə öhdəlik nəzərdə tutur. Sazişin müddəalarına əsasən alıcılar təchizatçıları kommersiya və texnoloji amillər əsasında seçməkdə sərbəst olmalı və kəmiyyət məhdudiyyətləri ilə qarşılaşmamalıdırlar.
Mənbə:
ÜTT, Mülki aviasiya ticarəti haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/air-79_e.htm
Mənşə qaydaları haqqında Saziş (Agreement on Rules of Origin)
Mənşə qaydaları haqqında Saziş ÜTT-nin mallarla ticarət üzrə çoxtərəfli sazişlərindən biridir. Saziş uzunmüddətli perspektivdə malın mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi qaydalarının harmonikləşdirilməsi, bu qaydaların və onların tətbiqi təcrübəsinin ayrı-seçkilik prinsipinə uyğun olması, qaydaların bitərəf və vahid qaydada tətbiqi, qaydaların özlüyündə ticarəti məhdudlaşdıran təsir yaratmaması ilə bağlı müddəaları əhatə edir.
Mənbə:
ÜTT, Mənşə qaydaları haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/22-roo_e.htm
Regional Hərtərəfli İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi (RCEP)
Regional Hərtərəfli İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Assosiasiyasının (ASEAN) 10 üzv ölkəsi - Filippin, Malayziya, Tayland, İndoneziya, Sinqapur, Bruney Darussalam, Vyetnam, Laos, Myanma və Kamboca, və ASEAN-ın azad ticarət sazişləri üzrə 5 tərəfdaşı -Avstraliya, Çin, Yaponiya, Yeni Zelandiya və Koreya Respublikası arasında bağlanmış geniş azad ticarət sazişidir. Hindistan danışıqlarda iştirak etsə də, saziş imzalanmadan öncə danışıqlar prosesini tərk etmişdir.
Regional Hərtərəfli İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi dünya əhalisinin və istehsalın 30 faizini əlaqələndirəcəkdir. Hesablamalara əsasən Saziş 2030-cu ilə qədər dünya üzrə gəlirlərə illik olaraq 209 milyard, dünya ticarətinə isə 500 milyard ABŞ dolları dəyər əlavə edə bilər.
Mənbə:
Regional Hərtərəfli İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi, Rəsmi veb sayt, https://rcepsec.org/about/
Tariflər və Ticarət haqqında Baş Saziş (GATT) (General Agreement on Trade and Tariffs (GATT))
Tariflər və Ticarət haqqında Baş Saziş (GATT) ilk dəfə 1947-ci ildə qəbul edilmiş və 1948-ci ildə müvəqqəti olaraq tətbiq edilməyə başlamışdır. Sazişin bu versiyası GATT 1947 adlandırılır və 1994-cü ildə ÜTT Sazişinin bir elementi kimi qəbul edilmiş GATT 1994 ilə əvəz edilmişdir. ÜTT Sazişi qüvvəyə minənədək mallarla ticarəti tənzimləyən əsas beynəlxalq hüquqi sənəd olmuşdur. Yeni saziş GATT 1947-ni və onunla əlaqədar qəbul edilmiş protokol və qərarları, tarif öhdəlikləri ilə bağlı cədvəlləri, sazişin bəzi müddəalarının şərhi ilə bağlı qəbul edilmiş anlaşmaları əhatə edir.
GATT 1947 və GATT 1994 bir çox kontekstdə işlənərkən, o cümlədən bu lüğətin məqsədləri üçün bir-birini əvəz edə bilir.
Mənbə:
GATT 1947, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
ÜTT, GATT 1994, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/06-gatt_e.htm
Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişin VII Maddəsinin tətbiqi haqqında Saziş (Gömrük dəyərləndirilməsi Sazişi) (Agreement on Implementation of Article VII of the General Agreement on Tariffs and Trade 1994 (Customs Valuation))
Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişin VII Maddəsinin tətbiqi haqqında Saziş və ya digər adı ilə Gömrük dəyərləndirilməsi haqqında Saziş gömrük orqanları tərəfindən gömrük rüsumlarının tətbiqi məqsədilə idxal mallarının dəyərləndirilməsinin ayrı-sekçiliyə yol verilməyən qaydaları sistemini yaradır. Sazişdə malların gömrük dəyərinin müəyyən edilməsinin əsas üsulları və onların tətbiqi ilə bağlı məsələlər tənzimlənir və müvafiq üsullara əsaslanmayan dəyərlərin əsas götürülməsi qadağan olunur.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət haqqında Baş Sazişin VII Maddəsinin tətbiqi haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/20-val_01_e.htm
Ticarət ilə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Saziş (Agreement on Trade-Related Investment Measures (TRIMs))
Uruqvay raundunun nəticələrinə əsasən mallar üzrə qəbul edilmiş çoxtərəfli sazişlərdən biri Ticarət ilə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Sazişdir. Saziş xarici investisiyaların ölkəyə qəbulu zamanı irəli sürülən və mallarla ticarəti məhdudlaşdıran və ya rəqabəti pozan şərtlərin ləğvini nəzərdə tutur. Sazişin 1 saylı Əlavəsi milli rejim prinsipi və kəmiyyət məhdudiyyətlərinin ləğvi ilə bağlı müddəaları pozan investisiya tədbirlərinin açıq siyahısını özündə ehtiva edir. Bu tədbirlərə malların tərkib elementləri ilə bağlı tələblər, performans tələbləri, ticarətin balanslaşdırılması ilə əlaqəli tələblər və digər məhdudlaşdırıcı tələblər daxildir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/18-trims_e.htm#ann
Trans Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi (CPTPP)
Trans Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi Avstraliya, Bruney Darussalam, Kanada, Çili, Yaponiya, Malayziya, Meksika, Peru, Yeni Zelandiya, Sinqapur və Vyetnam arasında azad ticarət sazişidir. Saziş bu 11 ölkə arasında 2018-ci ildə imzalanmışdır. ABŞ Sazişin danışıqlarında iştirak etsə də, sonradan danışıqlar prosesini tərk etmişdir.
Saziş mallar üzrə bazara çıxış, mənşə qaydaları və prosedurları, tekstil və geyim malları, gömrük prosedurları və ticarətin asanlaşdırılması, ticarəti müdafiə tədbirləri, sanitar və fitosanitar tədbirlər, ticarətə texniki maneələr, investisiya, xidmətlərlə ticarət, dövlət satınalmaları, rəqabət siyasəti, dövlət müəssisələri və monopoliyalar, əqli mülkiyyət, mübahisələrin həlli və digər fəsilləri özündə ehtiva edir. Sazişdə həmçinin elektron ticarət, əmək hüquqları və ətraf mühitin qorunması, kiçik və orta sahibkarlar, inkişaf, şəffaflıq və korrupsiyaya qarşı mübarizə kimi yeni məsələləri əhatə edən ayrıca fəsillər mövcuddur.
Mənbə:
Trans Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Sazişi, https://www.dfat.gov.au/trade/agreements/in-force/cptpp/official-documents
Yükləməqabağı yoxlama haqqında Saziş (Agreement on Preshipment Inspection)
Yükləməqabağı yoxlama haqqında Saziş ÜTT-nin mallar üzrə çoxtərəfli sazişlərindən biri olmaqla istehlak olunacağı ölkəyə ixrac olunan malların keyfiyyəti, kəmiyyəti, qiymətinin, o cümlədən valyuta məzənnəsi və maliyyə şərtlərinin yoxlanılması və dəqiqləşdirilməsi ilə bağlı fəaliyyəti tənzimləyir. Sazişdə yükləməqabağı yoxlama sistemindən istifadə edən ölkələrin, ixracatçı ölkələrin öhdəlikləri, müstəqil qiymətləndirmə prosesi, bildiriş, məsləhətləşmələr, mübahisələrin həlli və digər məsələlər ilə əlaqəli müddəalar yer alır.
Mənbə:
ÜTT, Yükləməqabağı Yoxlama üzrə Saziş, Maddə 1, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/21-psi_e.htm
ÜTT-nin yaradılması haqqında Saziş (və ya Mərakeş Sazişi) (WTO Agreement (or Marrakesh Agreement))
ÜTT-nin yaradılması haqqında Saziş (və ya Mərakeş Sazişi) 1994-cü ildə Mərakeş nazirlər görüşündə qəbul edilmiş və 1995-ci il yanvarın 1-də qüvvəyə minmişdir. Saziş ÜTT-nin yaradılmasını təsdiqləyir və təşkilatın işini tənzimləyən müddəalar müəyyən edir. Belə ki, Sazişdə ÜTT-nin məqsədləri, funksiyaları, strukturu, digər beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrin həyata keçirilməsi, təşkilatın katibliyi, büdcə, təşkilatın statusu, qərarların qəbulu ilə bağlı qayda və prosedurlar, üzvlər və qoşulma prosesi barəsində tələblər, sazişin qüvvəyə minməsi, təşkilatın üzvlüyündən çıxma və digər məsələlər ilə bağlı müddəalar müəyyən edir.
ÜTT-nin yaradılması haqqında Saziş təşkilatın hüquqi arxitekturasının əsas elementi olmaqla bütün digər ÜTT sazişləri bu Sazişin əlavələri kimi Sazişə daxil edilmişdir.
Mənbə:
ÜTT-nin yaradılması haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/04-wto_e.htm
İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları haqqında Saziş (Agreement on Import Licensing)
İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları haqqında Saziş idxalın lisenziyalaşdırılması rejiminin idarə olunmasında ÜTT üzvləri tərəfindən əməl edilməli olan prosedurları müəyyən edir. Saziş idxalın avtomatik və qeyri-avtomatik lisenziyalaşdırılması prosedurları, lisenziyalaşdırma prosedurları ilə bağlı ÜTT-nin məlumatlandırılması, institusional və mübahisələrin həlli ilə bağlı müddəaları əhatə edir.
Mənbə:
ÜTT, İdxalın lisenziyalaşdırılması prosedurları haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/23-lic_e.htm
Dəniz Nəqliyyatı Xidmətləri üzrə Cədvəl layihəsi (Draft Schedule on Maritime Transport Services)
Bir sıra ÜTT üzv dövlətləri tərəfindən dəniz nəqliyyatı üzrə öhdəliklər cədvəli formasıdır. 28 iyun 1996-cı il tarixində ÜTT üzvləri dəniz nəqliyyatı xidmətləri üzrə bazara giriş şərtlərinə dair yeni danışıqlara başlamışdır. Danışıqlarda dəniz nəqliyyatı xidmətləri üzrə öhdəliklər cədvəlinin yeni məcburi olmayan variantı müzakirə edilirdi və danışıqlar aşağıdakı əsas xidmətlər üzrə aparılırdı:
- beynəlxalq gəmiçilik, o cümlədən, müxtəlif dövlətlərin limanları arasında sərnişin və yük daşımaları, əlaqəli (yardımçı) xidmətlər, məsələn, saxlanma, konteyner-depo xidmətləri, gömrük rəsmilıəşdirilməsi və s.,
- limanda müxtəlif avadanlığa diskriminasiyasız çıxış imkanları, tullantı təmizlənməsi, limanda kapitan xidmətləri və s.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/min96_e/maritime.htm
Elektron ticarət (E-commerce)
Elektron ticarət anlayışına malların və xidmətlərin elektron vasitələrlə istehsalı, paylanması, marketinqi, satışı və ya çatdırılması daxildir. Elektron ticarət əməliyyatları müəssisələr, ev təsərrüfatları, fərdlər, hökumətlər və digər dövlət və ya özəl təşkilatlar arasında ola bilər.
Məhsulların istehsalı, reklamı və satışının telekommunikasiya şəbəkələri vasitəsilə həyata keçirilməsini əks etdirən elektron ticarət ticarət əməliyyatlarının yeni formasıdır. Elektron ticarət üzrə ümumqəbulolunmuş beynəlxalq qaydalar demək olar ki mövcud deyil. Hazırda ÜTT-yə üzv dövlətlər arasında elektron ticarət məsələləri üzrə danışıqlar davam etməkdədir. Bundan əlavə, elektron ötürülmələrə gömrük rüsumunun tətbiq edilməməsi ilə bağlı ÜTT üzvləri arasında 1998-ci ildən bəri qüvvədə olan razılaşma mövcuddur.
Mənbə:
ÜTT-nin 11-ci Nazirlər Konfransına dair brifinq, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc11_e/briefing_notes_e/bfecom_e.htm
Elektron ticarət üzrə iş proqramı (Work programme on electronic commerce)
Elektron Ticarət Üzrə İş Proqramı 25 sentyabr 1998-ci ildə ÜTT-nin Baş Şurası tərəfindən qəbul edilmişdir. Nazirlər Konfransının ikinci iclasında Nazirlər tərəfindən qəbul edilən qlobal elektron ticarət haqqında Bəyannamə Baş Şuraya inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi, maliyyə və inkişaf ehtiyaclarını nəzərə almaqla elektron ticarətlə əlaqəli bütün məsələləri araşdırmaq üçün hərtərəfli iş proqramı hazırlamağı tapşırır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının elektron ticarət üzrə iş proqramı, https://wto.org/english/tratop_e/ecom_e/wkprog_e.htm
WTO / ACC / 5 sənədi (WTO/ACC/5)
ÜTT-yə üzvolma prosesində ÜTT üzvlərinin iştirakı ilə müraciət edən ölkənin xarici ticarət rejiminin araşdırılması zamanı ölkədən bir sıra xüsusi sənədlərin hazırlanması tələb olunur. Belə sənədlərdən biri müəyyən edilmiş formada və ÜTT-nin xüsusi təsnifat sisteminə əsaslanaraq, xidmətlərin bütün sahələrində müraciət edən ölkənin məhdudiyyətləri və qaydaları haqqında ətraflı məlumatı əhatə edən ACC/5 nömrəli xidmətlərlə ticarətə təsir edən tədbirlərə dair cədvəl sənədidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının WTO/ACC/5 sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=49527&CurrentCatalogueIdIndex=0&FullTextHash=3718
Xidmətlərlə Ticarət Sazişi (TISA)
Xidmətlərlə Ticarət Sazişi (TiSA) 2013-cü ildən etibarən aşağıdakı 23 ÜTT üzv dövlətləri arasında müzakirə olunan çoxtərəfli sazişdir: Avstraliya, Kanada, Çili, Tayvan (Çinin inzibati əyaləti), Kolumbiya, Kosta Rika, Avropa İttifaqı, Honq Konq, Çin, İslandiya, İsrail, Yaponiya, Koreya, Lixtenşteyn, Mavritaniya, Meksika, Yeni Zelandiya, Norveç, Pakistan, Panama, Peru, İsveçrə, Türkiyə, Amerika Birləşmiş Ştatları.
Birlikdə, Xidmətlərlə Ticarət Sazişi danışıqlarının iştirakçıları dünya xidmətlər ticarətinin təxminən 70% -ni təşkil edir. TiSA, həm danışıqlar zamanı, həm də Saziş imzalandıqdan sonra ÜTT-nin digər üzvlərinin qoşulması üçün açıqdır.
Təşkilatın Cenevrədə ardıcıl keçirilən toplantılarına növbə ilə Avropa İttifaqı, ABŞ və Avstraliya tərəfindən rəhbərlik edilir.
Mənbə:
ABŞ Ticarət Nümayəndəliyi, https://ustr.gov/TiSA
Daxili tənzimləmə (Domestic regulation)
Xidmətlərlə ticarətin daxili tənzimlənməsi ilə bağlı müddəalar Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin VI maddəsində əks olunmuşdur və dövlət tərəfindən tətbiq edilən lisenziyalaşdırma, kvalifikasiya tələb və qaydalarını əhatə edir. Xidmətlər cədvəli üzrə öhdəliklərdə əks olunmasa da, bu tip qeyri-kəmiyyət və qeyri-diskriminativ tələb və qaydaların xidmətlərlə ticarətə dolayı yolla məhdudlaşdırıcı təsir göstərməsi mümkündür. Məsələn, uzun və mürəkkəb lisenziyalaşdırma prosesi xidmət təchizatçıların nəzərdə tutulan ÜTT üzvü ərazisində bizneslə məşğul olmaqdan çəkindirə bilər. Və ya obyektivlik və şəffaflığa əsaslanmayan kvalifikasiya tələbləri proteksionist niyyətlərin göstəricisi kimi çıxış edə bilər. Qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla, Daxili tənzimləmə üzrə İşçi Qrup, həmçinin Xidmətlərdə daxili Tənzimləmə üzrə Birgə Təşəbbüs çərçivəsində xidmətlərin daxili tənzimlənməsi üzrə danışıqlar davam etdirilir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/dom_reg_negs_e.htm
Fiziki şəxslərin hərəkəti (Movement of natural persons)
Fiziki şəxslərin hərəkəti Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişdə nəzərdə tutulan xidmətlərlə ticarətin dörd rejimindən biridir. Bu rejim ÜTT-nin üzvü olan ölkənin vətəndaşının (fiziki şəxsin) ÜTT-nin digər üzv ölkəsinin ərazisinə getməsi və orada xidmət göstərməsini nəzərdə tutur. Rejim həm birbaşa xidmət təchizatçısı kimi çıxış edən fiziki şəxsləri, həm də ki, xidmət təchizatçıları tərəfindən işə götürülən fiziki şəxsləri əhatə edir.
Bu rejim altında öhdəliklərin şamil edildiyi fiziki şəxslərin kateqoriyaları aşağıdakılardır:
- Şirkətdaxili köçürmələr (transferlər);
- Biznes səyahətçiləri (iştirakçılar);
- Müqavilə ilə müvəqqəti əsaslarla xidmət təqdim edən şəxslər;
- Müstəqil mütəxəssislər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının sənədi: S/L/92, səh.10, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=20354,17121,876,45089,12298,42072,4627,200,3270,1228&CurrentCatalogueIdIndex=1&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
GATS Protokolları (GATS Protocols)
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişə əlavə protokollar ikinci, üçüncü, dördüncü və beşinci Protokollar olaraq tanınır. Birinci Protokol mövcud deyildir.
İkinci GATS protokolu: Maliyyə Xidmətləri üzrə Öhdəliklərin Yenilənmiş Cədvəli;
Üçüncü GATS Protokolu: Fiziki şəxslərin hərəkəti ilə əlaqədar spesifik öhdəliklər cədvəli;
Dördüncü GATS Protokolu: Əsas telekommunikasiya ilə əlaqədar spesifik öhdəliklər cədvəli;
Beşinci GATS Protokolu: GATS-ın II Maddəsinə dair spesifik öhdəliklər cədvəli və istisnaların siyahısıdır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/gen_agree_serv_protocol_e.htm
GATS Sorğu Mərkəzi (GATS Enquiry Point)
ÜTT-nin bir sıra sazişlərində şəffaflığın təmin edilməsi məqsədilə məlumat-sorğu mərkəzlərinin yaradılması tələbi mövcuddur. Bu mərkəzlərin fəaliyyəti aid edildiyi sahələrdə qüvvədə olan qanunlar, inzibati qayda və səlahiyyətlər haqqında informasiya əldə etmək üçün ÜTT üzvlərinin istənilən maraqlı hüquqi və fiziki şəxslərinin müraciətlərinin cavablandırılmasından ibarətdir. Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin III maddəsi xidmətlərlə ticarət üzrə tədbirlər ilə bağlı məlumatların təqdim edilməsi üçün sorğu mərkəzinin yaradılmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın Dəniz Nəqliyyatı Xidmətləri üzrə danışıqlara dair əlavəsi (GATS Annex on Negotiations on Maritime Transport Services)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Dəniz Nəqliyyatı Xidmətləri üzrə danışıqlara dair əlavəsi ən əlverişli rejim prinsipinin və ondan istisnaların dəniz nəqliyyatı xidmətləri üzrə yalnız Dəniz Nəqliyyatı Danışıqları üzrə Nazirlər Qərarının müvafiq bəndinə uyğun olaraq və ya bu istiqamətdə danışıqlar uğursuz olacağı təqdirdə danışıqlar qrupunun yekun hesabatından sonra qüvvəyə minməsini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın Hava Nəqliyyatı Xidmətləri üzrə Əlavəsi (GATS Annex on Air Transport Services)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Hava Nəqliyyatı Xidmətləri üzrə Əlavəsi GATS-ın əhatə dairəsindən müəyyən xidmət növlərini, o cümlədən, daşıma hüquqları (əsasən, hava xidmətləri üzrə müvafiq ikitərəfli sazişlərlə verilən) və bununla əlaqəli xidmətləri istisna edir. Eyni zamanda, Əlavədə bir sıra hava nəqliyyatı xidmətlərinin anlayışı verilir və həmin xidmətlərin GATS-ın tətbiq dairəsinə aid olduğu təsdiq edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın II Maddəyə (Ən Əlverişli Rejim) istisnalara dair əlavəsi (GATS Annex on Article II MFN exemptions)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin II Maddəyə (Ən Əlverişli Rejim) istisnalara aid əlavəsi GATS çərçivəsində ÜTT üzvlərinin müəyyən xidmət sektorunda və ya alt-sektorunda ən əlverişli rejim prinsipini tətbiq etməmək hüququna malik olduğunu təsdiqləyir. Bu Əlavəyə əsasən istənilən dövlət hər-hansı xidmət sektoru və ya alt-sektoru üzrə güzəşti ən əlverişli rejim prinsipini istisna olaraq bir dövlət və ya bir qrup dövlətə təqdim edə bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın III bis Maddəsi (Article III bis GATS)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin III bis Maddəsi konfidensial məlumatların açıqlanmasına dair tələbləri əks etdirir. Maddəyə əsasən Saziş ilə hər hansı bir üzvdən məlumatların açıqlanmasına dair qanunun qəbul olunması və ya digər şəkildə ictimai maraqlara zidd olan və ya ayrı-ayrı dövlətlərin və ya xüsusi müəssisələrin qanuni kommersiya maraqlarına ziyan vuran məxfi informasiyanın təqdim edilməsi tələb edilmir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın Sazişə əsasən xidmətlər göstərən fiziki şəxslərin hərəkəti haqqında əlavəsi (GATS Annex on Movement of natural persons supplying services under the agreement)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin fiziki şəxslərin hərəkəti haqqında əlavəsi xidmət göstərmək üçün digər ölkələrdən gələn fiziki şəxslərin üzv ölkələrin ərazisində müvəqqəti qalması ilə bağlı tətbiq olunacaq xüsusi öhdəliklərin müzakirə edilməsinə səlahiyyət verir. Əlavə üzv ölkələrin əmək bazarına daxil omaq istəyən şəxslərə və ya vətəndaşlıq və daimi əsasda yaşayış və əmək fəaliyyəti ilə bağlı tədbirlərə şamil edilmir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın Telekommunikasiya xidmətləri üzrə əlavəsi (GATS Annex on telecommunications)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Telekommunikasiya xidmətləri üzrə əlavəsi bu xidmət sektorunda şəffaflıq, ictimai telekommunikasiya nəqliyyat şəbəkələri və xidmətlərinə çıxış, texniki əməkdaşlıq, telekommunikasiya şəbəkələri üzrə beynəlxalq standartların vacibliyi ilə bağlı müddəalar müəyyən edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın maliyyə xidmətləri üzrə əlavəsi (GATS Annex on Financial services)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin maliyyə xidmətləri üzrə əlavəsi Saziş tələblərinin maliyyə xidmətləri üzrə milli qanunvericilik və qaydalara hansı şəkildə tətbiq olunmasını, həmçinin, maliyyə xidmətlərinin hansı formada tənzimlənməsini müyyən edir, o cümlədən, investorlar, sığorta xidməti təchizatçılarının və s. qorunması məqsədilə dövlət tərəfindən müvafiq tədbirlərin görülməsi ilə bağlı müddəalar müəyyən edir, həmçinin daxili tənzimləmə qaydalarına uyğun olaraq prudensial səbəblərdən müəyyən məhdudlaşdırıcı tədbirlərin görülməsini tənzimləyir. Bununla yanaşı, Əlavənin 5-ci bəndində “maliyyə xidmətlərinin” anlayışını və öhdəlik cədvəllərinə daxil olunacaq maliyyə xidmətlərinin (sığorta, bank və digərləri) təsnifatı təqdim edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
GATS-ın əsas telekommunikasiya üzrə danışıqlara dair əlavəsi (GATS Annex on negotiations on basic telecommunications)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin əsas telekommunikasiya üzrə danışıqlara dair əlavəsi ən əlverişli rejim prinsipinin və ondan istisnaların əsas telekommunikasiya xidmətləri üzrə yalnız Əsas Telekommunikasiya Danışıqları üzrə Nazirlər Qərarının müvafiq bəndinə uyğun olaraq və ya bu istiqamətdə danışıqlar uğursuz olacağı təqdirdə danışıqlar qrupunun yekun hesabatından sonra qüvvəyə minməsini nəzərdə tutur.
Qeyd: Əsas Telekommunikasiya Danışıqları üzrə Nazirlər Qərarı 15 aprel 1994-cü ildə Mərakeşdə qəbul olunmuşdur. Bu Qərar əsas telekommunikasiya üzrə danışıqların Uruqvay Raundunun sona çatmasından sonra da davam etdirilməsinə icazə verirdi. Nəticədə, 1994-cü ilin may ayında başlayan müzakirələr 1997-ci ilin fevral ayında 69 ÜTT üzvünün yeni öhdəliklər qəbul etməsi ilə bitmişdi. Bu danışıqların nəticəsi kimi, həmçinin, iştirakçıların əsas telekommunikasiya üzrə öz öhdəlik cədvəllərində qəbul edilməsi üçün tənzimləyici prinsiplərini əhatə edən İstinad Sənədinin qəbulunu qeyd etmək lazımdır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Horizontal öhdəliklər (Horizontal commitments)
Horizontal öhdəliklər Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişə əsasən dövlətlərin xidmətlər üzrə öhdəlik cədvəllərinə daxil olan bütün xidmət sektorlarına aid edilən öhdəlikləri göstərir. Bu öhdəliklər əsasən təchizat rejimlərinə (üsullara), xüsusilə də kommersiya iştirakı və fiziki şəxslərin hərəkətinə aid olur.
Mənbə:
GATS xüsusi öhdəlik cədvəllərinin və II Maddə üzrə istisnaların oxunması üzrə təlimat, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/guide1_e.htm
Kommersiya iştirakı (Commercial presence)
Kommersiya iştirakı Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişdə nəzərdə tutulan xidmətlərlə ticarətin təchizatının dörd rejimindən (üsulundan) biridir. Bu rejim xidmət istehsalı və təchizatı məqsədilə digər ölkənin ərazisində şirkətin əldə edilməsi, təsis edilməsi və saxlanılması, eləcə də xarici mülkiyyətdə və ya idarəetmədə olan müəssisə, şirkət, bankın və s. filial və ya nümayəndəliyin təsis edilməsi yolu ilə həyata keçirilən xidmətlər təchizatının üçüncü rejimidir (üsuludur). Kommersiya iştirakı xidmət təchizatının ən geniş yayılmış rejimidir. Mövcud qiymətləndirmələrə görə, xidmət təchizatı üsulu kimi kommersiya iştirakı xidmət göstərilməsinin digər üsullarını kəskin şəkildə üstələyir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının GATS üzrə treyninq modulu https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/cbt_course_e/c2s5p1_e.htm
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının S/L/92 nömrəli sənədi, səhifə 10, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=20354,17121,876,45089,12298,42072,4627,200,3270,1228&CurrentCatalogueIdIndex=1&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Maliyyə xidmətlərinə dair Anlaşma (Understanding on financial services)
Maliyyə xidmətləri üzrə öhdəliklər ilə bağlı Anlaşma yalnız inkişaf etmiş ölkələrin qəbul etdiyi anlaşmadır. Anlaşma Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin hissəsi deyil, lakin Uruqvay Raundunun Son Aktına qoşulmuşdur. Anlaşma maliyyə xidmətlərində ədalətli ticarətin aparılması ilə bağlı müddəalar müəyyən edir və öhdəlik cədvəllərində maliyyə xidmətləri üzrə neqativ siyahılaşdırmaya əsas verən sənəddir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Müstəsna xidmət təchizatçıları (Exclusive service suppliers)
Müstəsna xidmət təchizatçıları dövlət tərəfindən yaradılan və ya səlahiyyət verilən azsaylı xidmət təchizatçılarıdır. Həmin təchizatçılar adətən rəqabətsiz və ya az rəqabətli mühitdə fəaliyyət göstərirlər.
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin VIII maddəsinə əsasən, ÜTT-nin hər bir üzvü öz ərazisinə xidmətlərin istənilən inhisarçı və ya müstəsna xidmət təchizatçısı tərəfindən təchizi zamanı, həmin təchizatçıların ÜTT-nin bu üzvünün ən əlverişli rejim öhdəlikləri və onun spesifik öhdəliklərinə uyğun olmayan şəkildə fəaliyyət göstərməməsini təmin etməlidir. ÜTT-nin hər bir üzvü xidmətlərin inhisarçı tədarükçüsünün öz inhisarçı mövqeyindən sui-istifadə etməməsini təmin etməlidir. Saziş (GATS) hökumət tərəfindən inhisar hüquqları verilmiş müəssisələrin fəaliyyətini tənzimləyən konkret hüquqi normalara malikdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Prudensial tədbirlər ilə bağlı istisna (Prudential carve-out)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişinin Maliyyə xidmətləri üzrə Əlavəsinin 2(a) bəndinə əsasən daxili maliyyə bazarının qorunması məqsədilə ölkə istənilən prudensial tədbirləri tətbiq etmək hüququna malikdir. Prudensial tədbirlər dövlət tərəfindən maliyyə sistemində və maliyyə xidmətləri təchizatçıları arasında bərabərliyin saxlanılması və daxili tənzimləmə qaydalarına uyğunlaşdırmanın təmin edilməsi, həmçinin, maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, bank və digər maliyyə risklərinin minimallaşdırılması məqsədilə irəli sürülən hüquqi çərçivə, göstəriş və qaydaları əhatə edir. Lakin prudensial tədbirlər bəhanəsi ilə maliyyə sektorunda proteksionist tədbirlərin tətbiq olunub-olunmamasını müəyyən etməyə ehtiyac yarana bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Xaricdə istehlak (Consumption abroad)
Xaricdə istehlak Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişdə nəzərdə tutulan xidmətlərlə ticarətin təchizatının dörd rejimindən (üsuldan) biridir. Bu rejimi çox vaxt “istehlakçının hərəkəti” də adlandırırlar. Bu rejim altında xidmət ÜTT-nin hər hansı üzvünün istehlakçısına bu üzvün ərazisindən kənarda digər üzvün ərazisində təqdim olunur. Məsələn, turistlər digər dövlətdə hotel və restoranların xidmətindən istifadə edirlər, tələbələr xarici ölkədə təhsil alırlar və ya pasientlərə digər ölkədə tibbi xidmətlər təqdim olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının S/L/92 nömrəli sənədi, səhifə 9, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=20354,17121,876,45089,12298,42072,4627,200,3270,1228&CurrentCatalogueIdIndex=1&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Xidmətlərin dörd təchizat rejimi (Four modes of supply)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişinin (GATS) I Maddəsinə əsasən xidmətlər aşağıdakı dörd rejim (üsul) əsasında təchiz və ticarət edilir :
1. Xidmətlərin sərhədlərarası təchizatı;
2. Xaricdə istehlak;
3. Kommersiya iştirakı;
4. Fiziki şəxslərin hərəkəti.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Xidmətlərin sərhədlərarası təchizatı (Cross border supply of services)
Xidmətlərin sərhədlərarası təchizatı Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişdə nəzərdə tutulan xidmətlərlə ticarət təchizatının dörd rejimindən (üsuldan) biridir. Bu rejim xidmətlərin ÜTT üzvü olan bir ölkənin ərazisindən digər ÜTT üzvünün ərazisinə təchizatını (məsələn, poçt informasiyasının göndərilməsi, elektron informasiyanın ötürülməsi) nəzərdə tutur. Bu rejim əsasında xidmətlərin göstərilməsi zamanı həmin xidmətlərin istehlakçıları və təchizatçıları müxtəlif ərazilərdə yerləşirlər. Bu rejim faks vasitəsilə məlumatın ötürülməsi, internetlə məsləhət verilməsi və ya tədqiqat hesabatlarının ötürülməsi, distant təhsil, tele-səhiyyə məsləhəti, real vaxt rejimində beynəlxalq hesablaşmalar və sair xidmətlər sərhədkeçmə ticarəti, poçt, tibb, turizm və digər xidmət növlərinin təchizatında mühüm yer tutur. Xidmətlərlə ticarəti xarakterizə edən meyllərdən biri yeni texnologiyaların xidmətlərin sərhədlərarası təchizatının əhəmiyyətini yüksəltməsindən ibarətdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının GATS üzrə treyninq modulu https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/cbt_course_e/c2s5p1_e.htm
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının S/L/92 nömrəli sənədi, səhifə 9, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=20354,17121,876,45089,12298,42072,4627,200,3270,1228&CurrentCatalogueIdIndex=1&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Xidmətlərin təchizatı (Supply of services)
Xidmətlərin təchizatı xidmətlərin istehsalı, bölgüsü, marketinqi, satışı və təchizatını özündə birləşdirən fəaliyyətdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının GATS üzrə təlim modulu, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/cbt_course_e/c2s5p1_e.htm
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Saziş (GATS) (General Agreement on Trade in Services (GATS) vvvvv)
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Saziş ÜTT-nin Xidmətlərlə ticarətin qaydalarını müəyyən edən və tənzimləyən əsas və yeganə sazişidir. Saziş ticarət danışıqlarının Uruqvay raundunun nəticəsi olmaqla 1995-ci ildə qüvvəyə minmişdir və ilk dəfə olaraq xidmətlərin ticarəti haqqında qaydalar müəyyən etmişdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Xidmətlərlə ticarətdə bazara çıxış (Market access in services trade)
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişə (GATS) əsasən xidmətlərlə ticarətə maneələr bazara çıxışda və milli rejimdə məhdudiyyətlər formasında özünü əks etdirir. GATS çevik saziş olmaqla öz iştirakçılarına bazara çıxış üzrə öz şərtləri daha sərbəst müəyyən etmək imkanı yaradır. Üzvlər bazara çıxış üzrə öhdəlik götürəcəkləri xidmət sektor və alt-sektorlarını müəyyənləşdirməkdə sərbəstdirlər. Bu öhdəliklər dövlətlərin xidmətlər üzrə xüsusi öhdəlik cədvəllərində öz əksini tapır. GATS-ın bazara çıxış müddəaları Sazişin XVI maddəsi ilə əhatə olunur. Bazara çıxış məhdudiyyətləri aşağıdakı 6 kateqoriyanı özündə ehtiva edir:
a. xidmət təchizatçıların sayı ilə bağlı məhdudiyyətlər;
b. xidmət tranzaksiya və aktivlərin dəyəri ilə bağlı məhdudiyyətlər;
c. əməliyyatların sayı və ya məhsulun kəmiyyəti ilə bağlı məhdudiyyətlər;
d. xidməti təqdim edən fiziki şəxslərin sayı ilə bağlı məhdudiyyətlər;
e. hüquqi şəxsin və ya birgə müəssisənin növü ilə bağlı;
f. xarici kapitalın iştirakı ilə bağlı məhdudiyyətlər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Xüsusi və diferensial rejim (Special and differential treatment)
ÜTT Sazişlərində inkişaf etməkdə olan dövlətlərə xüsusi hüquqlar təqdim edən müddəalar mövcuddur. Xüsusi və differensial rejim adlandırılan bu müddəalar eyni zamanda inkişaf etmiş dövlətlərə inkişaf etməkdə olan dövlətlərə daha əlverişli rejimin tətbiq olunmasına imkan yaradır.
- Həmin xüsusi müddəalar əsasən aşağıdakıları əhatə edir:
- ÜTT sazişlərinin və öhdəliklərin daha uzun icra müddəti;
- inkişaf etməkdə olan dövlətlərin ticarət imkanlarının artırılması üçün müxtəlif tədbirlər;
- inkişaf etməkdə olan dövlətlərə müxtəlif istiqamətlər, o cümlədən, ÜTT ilə bağlı işin həyata keçirilməsi üçün, mübahisələrin aparılması üzrə, texniki standartlar üzrə və s. potensialın artırılması tədbirləri;
- Ən az inkişaf etmiş ölkələrə aid müddəalar.
GATS-da bu rejim ilə bağlı ayrıca maddə olmasa da, bəzi maddələrdə xüsusən ən az inkişaf etmiş ölkələr üçün güzəştlərin nəzərdə tutulması qeyd olunur, həmçinin Sazişin tətbiqi çərçivəsində inkişaf etməkdə olan və ən az inkişaf etmiş ölkələrin üzləşdiyi problemlər həmin ölkələrə daha əlverişli bazara çıxış imkanlarının, daha uzun icra müddətinin təqdim olunmasına, həmçinin, bazarın açılmasında daha sərbəst olmalarına və müxtəlif istiqamətlər üzrə texniki yardımın alınmasına şərait yaradılır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/tratop_e/devel_e/dev_special_differential_provisions_e.htm
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Xüsusi öhdəlik cədvəlləri (Schedules of specific commitments)
ÜTT üzvü olan və ya üzv olma prosesində olan hər bir ölkə xidmətlərlə ticarət üzrə spesifik öhdəliklər götürməlidir. Öhdəliklər bazara çıxış, kəmiyyət məhdudiyyətləri və əlavə məsələlər üzrə götürülür. Bu öhdəliklər ölkə tərəfindən danışıqlar prosesində istifadə olunan və yekunda təsdiq olunan cədvəl formasında təqdim edilir. Xüsusi öhdəlik cədvəllərində aşağıdakılar müəyyən edir:
-bazara çıxışın həddləri, məhdudiyyətləri və şərtləri;
- milli rejimə münasibətdə şərtlər və qeyd-şərtlər;
- əlavə öhdəliklər;
- öhdəliklərin icrasının müvəqqəti çərçivəsi;
- öhdəliklərin qüvvəyə minmə tarixi.
Spesifik öhdəliklər cədvəlləri Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişə əlavə olunur və onun ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının GATS üzrə təlim modulu, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/cbt_course_e/c2s6p1_e.htm
ÜTT-nin Xidmətlərlə Ticarəti üzrə Şurası (WTO Council for Trade in Services)
ÜTT-nin Xidmətlərlə Ticarəti üzrə Şurası Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin icrasının asanlaşdırılması və onun məqsədlərinin inkişaf etdirilməsi ilə səlahiyyətlidir. Şurada iştirak bütün ÜTT üzvlərinə açıqdır və Şura zərurət yarandığı halda öz alt qurumlarını təsis edə bilər. Şura 4 alt qurumun fəaliyyətinə nəzarət edir: Maliyyə Xidmətləri ilə Ticarət Komitəsi, Xüsusi Öhdəliklər üzrə Komitə, Daxili Tənzimləmə üzrə İşçi Qrupu və Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin qaydaları üzrə İşçi Qrupu. Şura ÜTT-nin Baş Şurasına hesabatlar verir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/s_coun_e.htm
İstinad sənədi (Reference paper)
İstinad sənədi telekommunikasiya xidmətləri sektorunun rəqabətli bazara keçidini dəstəkləmək və bazara effektiv çıxışı və xarici investisiya öhdəliklərini təmin etmək üçün ölkələrin əməl etməli olduğu tənzimləmə prinsiplərini müəyyən edir. Yalnız Əsas Telekommunikasiya Sazişini imzalayan 61 ÜTT üzvü tərəfindən tam və ya qismən Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin XVIII maddəsinin tətbiqi ilə bağlı əlavə öhdəlik kimi qəbul edilmişdir.
İstinad sənədində mühafizə tədbirləri, qarşılıqlı əlaqə, universal xidmət, lisenziyalaşdırma və müstəqil tənzimləyicinin yaradılması da daxil olmaqla 5 tənzimləmə prinsipi nəzərdə tutulur.
Mənbə:
Telekommunikasiya xidmətləri üzrə istinad sənədi, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/telecom_e/tel23_e.htm
Əhəmiyyətli sektoral əhatə dairəsi (Substantial sectoral coverage)
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin V maddəsinə əsasən Saziş iştirakçıları sektorların əhəmiyyətli hissəsinin əhatə edilməsi şərti ilə xidmətlərlə ticarətin liberallaşdırılmasına dair hər hansı razılaşma imzalaya bilərlər. Sektorların əhəmiyyətli hissəsinin əhatə edilməsi şərti dedikdə, sektorların sayı, təchizat vasitələrinin əhatə olunması və ticarətin həcmi nəzərdə tutulur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Əlavə öhdəliklər (Additional commitments)
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin XVIII maddəsinə əsasən hər bir üzv müəyyən xidmət sektoru və ya alt-sektorlarında Sazişin XVI və XVII maddələrində nəzərdə tutulan öhdəliklərdən əlavə öhdəliklər götürə bilər. Bu öhdəliklər müxtəlif sahələrə, o cümlədən, kvalifikasiya, texniki standartlar, lisenziyalaşdırma, prosedur və ya tələblər, və Sazişin VI Maddəsi ilə tənzimlənməyən digər daxili tənzimləmə məsələlərinə aid ola bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Ən az inkişaf etmiş ölkələrin xidmət və xidmət təchizatçıları lehinə preferensial rejimin tətbiqi və ən az inkişaf etmiş ölkələrin xidmətlərlə ticarətdəki payının artırılması haqqında Qərarlar (Decisions on implementation of preferential treatment in favour of services and services suppliers of least developed countries and increasing LDC participation in services trade)
2011-ci 17 dekabr tarixində Cenevrədə keçirilən ÜTT-nin Nazirlər Konfransında Ən az inkişaf etmiş dövlətlərdən olan xidmətlərə və xidmət təchizatçılarına preferensial (güzəştli) rejimin təqdim edilməsinə imkan verən qərar qəbul olundu. Bazara çıxış (GATS, Maddə XVI) müddəalarına aid preferensial rejim Xidmətlərlə Ticarət üzrə Şuraya bildiriş təqdim olunan kimi tətbiq olunmalı idi. Bu qərar təsdiq olunduğu tarixdən 15 il ərzində qüvvədə olmalıdır. Qərara əsasən bildirişdə preferensiya tətbiq olunacaq sektor (və ya alt-sektorlar), preferensiyanın xüsusiyyətləri və vaxt çərçivəsi göstərilməlidir.
2015-ci ildə Nairobidə keçirilən Nazirlər Konfransında “Ən az inkişaf etmiş ölkələrin xidmət və xidmət təchizatçıları lehinə preferensiyalı rejimin tətbiqi və ən az inkişaf etmiş ölkələrin xidmətlərlə ticarətdəki payının artırılması haqqında” Qərar qəbul edilmişdir. Qərara əsasən güzəştlərin tətbiq müddətinin 2030-cu ilin sonunadək uzadılması nəzərdə tutulur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının WT/L/847 və WT/L/982 nömrəli sənədləri, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/ldc_mods_negs_e.htm
Ən Əlverişli Rejim və ondan istisnalar (MFN and MFN exemption)
Ən əlverişli rejim ÜTT fəaliyyətinin əsaslandığı ən mühüm hüquqi prinsipdir. Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin II maddəsi xidmətlərlə ticarətdə ən əlverişli rejimin tətbiqini nəzərdə tutur. Bu rejimə əsasən ÜTT üzvü olan bir ölkə tərəfindən digər ölkənin xidmətləri və ya xidmət təchizatçılarına verilən istənilən güzəşt və ya imtiyaz dərhal və şərtsiz olaraq digər ÜTT üzvlərinə də aid edilir. Başqa sözlə, digər ölkənin ərazisinə olan idxal zamanı xidmətlər və ya xidmət təchizatçıları istənilən digər ölkədən olan xidmətlər və ya xidmət təchizatçılarının istifadə etdiyi güzəşt, imtiyaz, üstünlüklər və digər faydalardan istifadə etməlidirlər.
Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Saziş çərçivəsində ÜTT üzvünün müəyyən xidmət sektorunda və ya alt-sektorunda ən əlverişli rejimi tətbiq etməmək hüququ vardır. Bu hüquqa əsasən istənilən dövlət hər-hansı xidmət sektoru və ya alt-sektoru üzrə güzəşti ən əlverişli rejimdən istisna olaraq bir dövlət və ya qrup dövlətə təqdim edə bilər və bu istisnanı öhdəlik cədvəlində əks etdirməlidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Biznes səyahətçiləri (iştirakçıları) (Business Visitors)
Xidmətlərin təchizatının 4-cü rejimi altında hər-hansı bir ÜTT üzv dövlətinin ərazisində fəaliyyət göstərən digər dövlətin fiziki şəxslərinin bir kateqoriyası biznes səyahətçiləridir. Bu şəxslər ümumi əhaliyə xidmət göstərməyən, biznes görüşlərdə iştirak etmək, müqavilələr imzalamaq, danışıqlar aparmaq və bu kimi digər məqsədlərlə digər üzv ölkənin ərazisinə gələn şəxslərdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının JOB(03)195 nömrəli sənədi, səhifə 3
Müqavilə əsasında xidmət təchizatçıları (Contractual Services Suppliers)
Xidmətlərin təchizatının 4-cü rejimi ilə əhatə olunan fiziki şəxslərin bir kateqoriyası müqavilə əsasında xidmət göstərən təchizatçılardır. Bu kateqoriya şəxslər müvafiq ÜTT üzv dövlətinin ərazisində kommersiya nümayəndəliyi (iştirakı) olmayan xarici müəssisənin/qurumun işçisi olaraq həmin dövlətin ərazisində xidmət təchizatına giriş üçün ilkin əsaslandırma verən müqavilə əsasında xidmət təchizatını həyata keçirən şəxslərdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının JOB(03)195 nömrəli sənədi, səhifə 4
Müstəqil mütəxəssislər (Independent Professionals)
Xidmətlərin təchizatının 4-cü rejimi üzrə fiziki şəxslərin əsas qruplarından biri müstəqil mütəxəssislərdir. Bu mütəxəssislər xidmət müqaviləsinə əsasən digər ölkənin ərazisində həmin ölkənin vətəndaşına fərdi qaydada xidmət göstərən xarici ölkə vətəndaşlarıdır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının S/C/W/301 nömrəli sənədi
Üzvlərin cədvəllərində 4-cü Rejim altında öhdəliklərə tabe olan fiziki şəxslərin kateqoriyaları (Categories of natural persons subject to commitments under Mode 4 in Member’s schedules)
Xidmətlərin təchizatının 4-cü rejimi altında 4 kateqoriya fiziki şəxs əhatə olunur:
- Müstəqil mütəxəssislər;
- Müqavilə ilə müvəqqəti əsaslarla xidmət təqdim edən şəxslər;
- Şirkətdaxili köçürmələr (transferlər);
- Biznes səyahətçiləri.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının JOB(03)195 nömrəli sənədi, səhifə 2
Şirkətdaxili köçürmələr (Intra-Company Transferees)
Xidmətlərin təchizatının 4-cü rejimi üzrə fiziki şəxslərin əsas qruplarından biri şirkətdaxili köçürülən şəxslərdir. Bu qrupa müəyyən ölkənin ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisə, qurum, şirkətin mərkəzi qərargahında işləyən və buradan həmin müəssisə, qurum və ya şirkətin digər Üzvün ərazisində yerləşən filial, bölmə, nümayəndəliyinə köçürülən fiziki şəxslər daxilldir. Şirkətdaxili köçürmələr adətən 3 növ xidmət təchizatçılarına bölünür: İcraçılar, menecerlər və mütəxəssislər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının S/C/W/301 nömrəli sənədi
Audiovizual xidmətlər (Audiovisual services)
Audiovizual xidmətlərə film və videoyazı istehsalı xidmətləri, kinofilmlərin proyeksiyası ilə bağlı xidmətlər, radio və televiziya xidmətləri, radio və televiziya yayım və verilişi xidmətləri, səs yazısı xidmətləri və digərləri aiddir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/audiovisual_e/audiovisual_e.htm#:~:text=Audiovisual%20services%20include%20motion%20picture,transmission%20services%2C%20and%20sound%20recording
Biznes xidmətləri (Business services)
Biznes xidmətlərinə peşəkar xidmətlər, komputer və əlaqəli xidmətlər, tədqiqat və təcrübə-inkişaf xidmətləri, daşınmaz əmlak xidmətləri, operatorlarsız lizinq və ya icarə xidmətləri və digər biznes xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi
Boru kəməri nəqliyyat xidmətləri (Pipeline transportation services)
Boru kəməri nəqliyyat xidmətlərinə yanacaqların nəqliyyatı xidmətləri və digər malların nəqliyyatı xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Bütün nəqliyyat növlərinə köməkçi xidmətlər (Services auxiliary to all modes of transport)
Bütün nəqliyyat növləri ilə əlaqəli köməkçi xidmətlərə yükləmə-boşaltma xidmətləri, anbar və saxlama xidmətləri, dəmir yolu nəqliyyatı üçün dəstəkləyici xidmətlər, yol nəqliyyatı üçün dəstəkləyici xidmətlər, dəniz nəqliyyatı üçün dəstəkləyici xidmətlər, hava nəqliyyatı üçün dəstəkləyici xidmətlər, yük nəqliyyatı agenti xidmətləri və digərləri daxildir.
Mənbə:
BMT-nin Statistika offisi/Beynəlxalq İqtisadi və Sosial məsələlər üzrə Departament, BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77, https://unstats.un.org/unsd/classifications/unsdclassifications/cpcv21.pdf
Dağ-mədənlə əlaqəli xidmətlər (Services incidental to Mining)
Dağ-mədənlə əlaqəli xidmətlərə hövzənin (ərazinin) qiymətləndirilməsi ilə bağlı idarəetmə, iqtisadi və elmi fəaliyyətlər; mineral ehtiyatların (neft və qazın) yerləşməsi ilə bağlı geoloji, geofiziki, geokimyəvi fəaliyyət və geoelmi məlumatların toplanması; su, torpaq və keçid laylarının seysmik kəşfiyyat metodu ilə kartoqrafiyası; geoloji və geofiziki əsaslandırılma; məsafədən diaqnostika və məsləhət xidmətləri; elektron istehsal həlli yolu; monitorinq xidmətləri (əməliyyatların effektliyinin artırılması üçün quyuların vəziyyətinin və istehsal haqqında məlumatın monitorinqi);kollektorun modelləşdirilməsi; risk təhlili; ehtiyatın qiymətləndirilməsi; kompüter modelləşdirilməsi daxil olmaqla məlumatların idarə edilməsi və təhlili; dəyərləndirilmə və istismarla əlaqəli digər fəaliyyət; dənizdə və quruda növbəli üsulla qazma; borularla bağlı xidmətlər; sementləmə, betonlama (təzyiqlə vurma; qazma işləri; qazma baltaları xidmətləri; qazma üçün qatqının hazırlanması və təchizatı; quyunun likvidləşdirilməsi və zərbələrin endirilməsi; bərk qatqının tərkibinə nəzarət; hasilatın artırılması üçün xidmətlər (layların açılması, turşulama işləri və təzyiqlə vurma); quyunun kapital təmiri; quyunun qazılması və test edilməsi (yoxlanması); quyunun konstruksiyalaşdırılması və mənbənin qiymətləndirilməsi; istismardan sonrakı işlər (ölçmə və göstəricilərin əldə edilməsi); qazma zamanı çıxarılan mayenin, qırıntı və qalıqların kənarlaşdırılması; quyunun təmiri və demontaj işləri; qazma buruqlarının quraşdırılması xidmətləri daxildir.
Mənbə:
BMT-nin Statistika offisi/Beynəlxalq İqtisadi və Sosial məsələlər üzrə Departament, BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77, https://unstats.un.org/unsd/classifications/unsdclassifications/cpcv21.pdf
Daşınmaz əmlak xidmətləri (Real estate services)
Daşınmaz əmlak xidmətlərinə şəxsi və ya kirayə götürülmüş əmlak da daxil olmaqla daşınmaz əmlak xidmətləri, ödəniş və ya müqavilə əsasında daşınmaz əmlak xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Digər biznes xidmətləri (Other business services)
Digər biznes xidmətlərinə reklam xidmətləri, bazarın tədqiqi və ictimai rəy sorğusu xidmətləri, idarəetmə ilə bağlı məsləhət xidmətləri və onunla əlaqəli xidmətlər, texniki yoxlama və təhlil xidmətləri, kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşəçiliyə aid xidmətlər, balıqçılığa aid xidmətlər, dağ-mədənə aid xidmətlər, istehsala aid xidmətlər, enerji paylaşdırılmasına aid xidmətlər, kadrların yerləşdirilməsi və təchizatı xidmətləri, araşdırma və təhlükəsizlik xidmətləri, əlaqəli elmi və texniki məsləhət xidmətləri, avadanlığın təmiri və istismarı xidmətləri (dəniz gəmiləri, təyyarələr və digər nəqliyyat avadanlığı istisna olmaqla), tikintlərdə təmizlik xidmətləri, foto xidmətləri, qablaşdırma xidmətləri, çap və nəşr xidmətləri, konvensiya xidmətləri və digər xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Distribyutor xidmətləri (Distribution services)
Distribyutor xidmətlərinə komission agent xidmətləri, topdansatış ticarət xidmətləri, pərakəndə satış xidmətləri, françayzinq və digər distribyutor xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/min96_e/maritime.htm
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Dəmiryolu nəqliyyatı xidmətləri (Rail transport services)
Dəmiryolu nəqliyyatı xidmətlərinə sərnişin daşınması, yük daşınması, təkanvermə və yedək xidmətləri, dəmiryolu nəqliyyatı avadanlığının saxlanılması və təmiri, dəmiryolu nəqliyyatı üçün köməkçi xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Dəniz nəqliyyatı xidmətləri (Maritime transport services)
Dəniz nəqliyyatı xidmətlərinə sərnişin daşınması, yük daşınması, gəmilərin ekipajla birlikdə icarəyə verilməsi, gəmilərin saxlanması və təmiri, təkanvermə və yedək xidmətləri və dəniz nəqliyyatı üçün köməkçi xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Enerji xidmətləri (Energy services)
Enerji xidmətlərinə dağ-mədən xidmətləri (dağ-mədən işləri üçün ərazinin hazırlanması daxil olmaqla), enerjinin paylaşdırılması xidmətləri, boru kəməri nəqliyyatı ilə yanacaq (neft və təbii qaz) daşınması, enerji xidmətlərinin təchizatı ilə əlaqəli elmi və texniki məsləhət xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Mərkəzi Məhsul Təsnifatı (CPC), BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77.
Hava nəqliyyat xidmətləri (Air transport services)
Hava nəqliyyatı xidmətlərinə sərnişin daşınması xidmətləri, yük daşınması (konteynerlərdə və digər) xidmətləri, poçt daşınması xidmətləri, təyyarələrin ekipajla icarəyə verilməsi xidmətləri, təyyarələrin saxlanılması və təmiri xidmətləri, hava nəqliyyatı xidmətlərinin marketinqi və komputer rezervasiya xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Davamlı Mərkəzi Məhsul Təsnifatı (CPC), BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/transport_e/transport_air_e.htm.
Kompüter və əlaqəli xidmətlər (Computer and related services)
Kompüter və əlaqəli xidmətlərə kompüter hesablama texnikasının quraşdırılmasına dair məsləhət xidmətləri, proqramın həyata keçirilməsi xidmətləri, məlumatların emalı və məlumat bazası xidmətləri və digər xidmətlər aiddir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının GATS üzrə treyninq modulu https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/cbt_course_e/c2s5p1_e.htm
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının S/L/92 nömrəli sənədi, səhifə 10, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=20354,17121,876,45089,12298,42072,4627,200,3270,1228&CurrentCatalogueIdIndex=1&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Kuryer xidmətləri (Courier services)
BMT-nin Mərkəzi Məhsul Təsnifatına əsasən kuryer xidmətlərinə multi-modal kuryer xidmətləri və başqa yerdə təsnifləşdirilməyən digər kuryer xidmətləri aiddir. Multi-modal kuryer xidmətləri məktublar və bağlamaların bir və ya daha çox nəqliyyat növündən istifadə edilməklə götürülməsi, daşınması və yerli və ya beynəlxalq təyinat nöqtələrinə çatdırılması xidmətlərindən ibarətdir.
Mənbə:
Mərkəzi Məhsul Təsnifatı (CPC), BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77.
Maliyyə xidmətləri (Financial services)
Maliyyə xidmətlərinə aşağıdakılar daxildir: -
- Bütün sığorta və sığorta ilə əlaqəli xidmətlər - həyat, bədbəxt hadisə və sağlamlığın sığortası xidmətləri, həyat sığortasına aid olmayan xidmətlər, gəmi, təyarələrin sığortası xidmətləri, təkrar sığorta və retrosessiya, sığorta brokerliyi və agentlik xidmətləri də daxil olmaqla sığortaya köməkçi xidmətlər;
- Bank və digər maliyyə xidmətləri (sığorta istisna olmaqla) - depozitlərin və digər geri ödənilən vəsaitlərin ictimaiyyətdən qəbulu, bütün növ kreditlər, o cümlədən istehlakçı kreditləri, ipoteka kreditləri, faktorinq və kommersiya sövdələşmələrinin maliyyələşdirilməsi, maliyyə lizinq xidmətləri, bütün ödəniş və pul köçürmə xidmətləri, zəmanətlər və öhdəliklər, öz hesabına və ya müştərilərin hesabına aşağıdakı vasitələr ilə birja əməliyyatlarının həyata keçirilməsi:
-pul bazarı instrumentləri,
- xarici valyuta əməliyyatları,
- fyuçers və ya opsion sövdələşmələri daxil olan, lakin onlarla məhdudlaşmayan törəmə məhsullar,
- valyuta məzənnəsi və faiz dərəcəsi instrumentləri,
- köçürülən qiymətli kağızlar,
- digər dövriyyə instrumentləri və maliyyə aktivləri, o cümlədən qızıl külçələr;
- bütün növ qiymətli kağızların buraxılışında iştirak, o cümlədən, agent kimi onların yayılmasına zəmanət vermə və yerləşdirmə (birja və ya birjadan kənar vasitələrlə) və bununla əlaqədar xidmətlərin göstərilməsi,
- pul məsələlərində vasitəçilik,
- aktivlərin idarə olunması, o cümlədən, nəğd pul və ya qiymətli kağızlar portfelinin idarə olunması, birgə investisiyaların bütün növlərinin idarə olunması, pensiya fondlarının idarə olunması, qiymətli kağızların zəmanətli depozitə qoyulması və trast xidmətləri,
-maliyyə aktivləri, o cümlədən qiymətli kağızlar, törəmə məhsullar və digər sərbəst dövriyyə instrumentləri üçün hesablaşmalar və klirinq xidmətləri,
- məsləhət və digər köməkçi maliyyə xidmətləri, kredit məsləhətləri və təhlili, capital qoyuluşu və qiymətli kağızlar portfeli üzrə tədqiqat və məsləhətlər, müəssisələrin əldə olunması və şirkətlərin restrukturizasiyası və strategiya üzrə məsləhətlər,
- maliyyə məlumatının təmin olunması və ötürülməsi, digər maliyyə xidmətlərinin təminatçıları tərəfindən maliyyə məlumatlarının işlənməsi və onlarla bağlı proqramların təmin edilməsi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Mallara daxil olan xidmətlər (Embodied services)
Bu konsept istehsal olunan mallarda xidmətlərin xüsusi payını əks etdirir. Hazırda dünyada istehsal edilən məhsullar daha çox xidmət dəyərini ehtiva edir və bu tendensiya maların beynəlxalq ticarət zəncirlərini yenidən formalaşdırır. Məsələn fiziki məhsul olan CD diskdə satılan komputer proqramı ilə əlaqəli xidmətlər və ya ixrac olunan dəmir filizinin dəyərinə daixl olan daşıma, marketinq xidmətləri bu növ xidmətlərə daxildir.
Mənbə:
ÜTT-nin 11-ci Nazirlər Konfransına dair brifinq, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/mc11_e/briefing_notes_e/bfecom_e.htm
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Mərkəzi Məhsul Təsnifatı (CPC) (BMT) (Provisional Central Product Classification (CPC) (United Nations))
BMT-nin Mərkəzi Məhsul Təsnifatı bütün xidmət sektorları və alt-sektorların təsnifatını təqdim edən toplu sənəddir. ÜTT-nin MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi Mərkəzi Məhsul Təsnifatı sənədindən bəhrələnsə də, bu iki toplu arasında fərqlıər mövcuddur.
Mənbə:
BMT-nin Statistika offisi/Beynəlxalq İqtisadi və Sosial məsələlər üzrə Departament, BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77, https://unstats.un.org/unsd/classifications/unsdclassifications/cpcv21.pdf
Nəqliyyat xidmətləri (Transport services)
Nəqliyyat xidmətlərinə dəniz nəqliyyatı xidmətləri, daxili su nəqliyyatı xidmətləri, hava nəqliyyatı xidmətləri, fəza (kosmos) xidmətləri, dəmir yolu nəqliyyatı xidmətləri, yol nəqliyyatı xidmətləri, boru kəməri nəqliyyatı xidmətləri və nəqliyyatın bütün növlərinə dair köməkçi xidmətlər və digər nəqliyyat xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının
MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Operatorlarsız icarə/lizinq xidmətləri (Rental/Leasing services without operators)
Operatorlarsız icarə/lizinq xidmətlərinə gəmilərə dair operatorlarsız lizinq və ya icarə xidmətləri, təyarələrə dair operatorlarsız lizinq və ya icarə xidmətləri, digər nəqliyyat vasitələrinə dair operatorlarsız lizinq və ya icarə xidmətləri, habelə digər maşın və avadanlıqlara dair operatorlarsız lizinq və ya icarə xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Peşəkar xidmətlər (Professional services)
Peşəkar xidmətlərə hüquqi xidmətlər; mühasibat və audit xidmətləri; vergi xidmətləri; memarlıq xidmətləri; mühəndislik xidmətləri; hərtərəfli mühəndislik xidmətləri; şəhər planlaşdırılması və mənzərə memarlıq xidmətləri; tibbi və stomatoloji xidmətlər; veterinary xidmətlər, mamalıq, tibb bacıları, psixoterapevtlər və yarı tibb personalı tərəfindən göstərilən xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Poçt xidmətləri (Postal services)
Poçt xidmətlərinə məktublarla əlaqəli poçt xidmətləri, bağlamalarla əlaqəli poçt xidmətləri, sürətli poçt xidmətləri və digər poçt xidmətləri daxildir.
Mənbə:
BMT-nin Statistika ofisi/Beynəlxalq İqtisadi və Sosial məsələlər üzrə Departament, BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77, https://unstats.un.org/unsd/classifications/unsdclassifications/cpcv21.pdf
Rabitə xidmətləri (Communication services)
Rabitə xidmətlərinə poçt xidmətləri, kuryer xidmətləri, telekommunikasiya xidmətləri, audiovizual xidmətlər və digərləri daxildir.
Mənbə:
Sağlamlıqla əlaqədar və sosial xidmətlər (Health related and social services)
Sağlamlıqla əlaqədar və sosial xidmətlərə xəstəxana xidmətləri, digər insan sağlamlığı ilə bağlı xidmətlər, sosial və digər xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/26-gats_02_e.htm#
Xidmətlərlə Ticarət üzrə Baş Sazişin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, http://wto.az//uploads/fm/GATS%20-%20X%C4%B0DM%C6%8FTL%C6%8FRL%C6%8F%20T%C4%B0CAR%C6%8FT%20%C3%9CZR%C6%8F%20BA%C5%9E%20SAZ%C4%B0%C5%9E.pdf
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Tikinti və əlaqəli mühəndislik xidmətləri (Construction and related engineering services)
Tikinti və əlaqəli mühəndislik xidmətlərinə binalar üçün ümumi tikinti işi, mülki mühəndislik üçün ümumi tikinti işləri, quraşdırma və montaj işi, tikintinin tamamlanması və yekunlaşdırma işləri və digər xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Turizm və səyahətlə əlaqəli xidmətlər (Tourism and travel related services)
Turizm və səyahətlə əlaqəli xidmətlərə mehmanxanalar və restoranlar (katerinq xidmətləri də daxil olmaqla), səyahət agentlikləri və tur operatorlar xidmətləri; turist bələdçi xidmətləri və digərləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Tədqiqat və inkişaf xidmətləri (Research and Development services)
Tədqiqat və inkişaf xidmətlərinə təbiət elmlərinə dair tədqiqat və inkişaf xidmətləri, ictimai və humanitar elmlərə dair tədqiqat və inkişaf xidmətləri və müxtəlif sahələrarası tədqiqat və inkişaf xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Təhsil xidmətləri (Educational services)
Təhsil xidmətlərinə ibtidai təhsil xidmətləri, orta təhsil xidmətləri, ali təhsil xidmətləri, yaşlılar üçün və digər təhsil xidmətləri daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Xidmətlərin sektorlar üzrə klassifikasiya siyahısı (Services sectoral classification list)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində xidmətlərin sektorlar üzrə klassifikasiya siyahısı bütün xidmət sektor və alt-sektorların təsnifatını təqdim edən toplu sənəd olmaqla MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədlə təsdiq olunmuşdur və BMT-nin Mərkəzi Məhsul Təsnifatından fərqlidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Yol nəqliyyatı xidmətləri (Road transport services)
Yol nəqliyyatı xidmətlərinə sərnişin daşınması xidmətləri, yük daşınması xidmətləri, operatorlu yol nəqliyyatı vasitələrinin icarəsi, yol nəqliyyatı avadanlığının saxlanılması və təmiri və yol nəqliyyatı üçün köməkçi xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
İstirahət, mədəniyyət və idman xidmətləri (Recreational, cultural and sporting services)
İstirahət, mədəniyyət və idman xidmətlərinə (audiovizual xidmətlərdən başqa) əyləncə xidmətləri (teatr, canlı orkest və sirk xidmətləri daxil olmaqla), xəbər agentliyi xidmətləri, kitabxanalar, arxivlər, muzeylər və digər mədəni xidmətlər, idman xidmətləri və digər xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Əlavə dəyərli telekommunikasiya xidmətləri (Value added telecommunication services)
Əlavə dəyərli telekommunikasiya xidmətlərinə elektron poçt xidmətləri, səsli poçt xidmətləri, operativ məlumat və məlumat bazasının axtarışı, elektron məlumat mübadiləsi xidmətləri, video-konfrans xidmətləri, artırılmış və ya əlavə faksimil, o cümlədən ehtiyat və yönləndirmə, ehtiyat və bərpa xidmətləri, kod və protokolun dəyişdirilməsi xidmətləri, onlayn məlumat və/və ya məlumatın hazırlanması (sövdələşmə işləmələri də daxil olmaqla) xidmətləri və digər xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Əsas telekommunikasiya xidmətləri (Basic telecom services)
Əsas telekommunikasiya xidmətləri məlumatların transmissiyasını nəzərdə tutan bütün telekommunikasiya xidmətlərini, o cümlədən səsli telefon xidmətləri, məlumatların kommutasiya paketləri əsasında ötürülməsi xidmətləri, məlumatların kanalların kommutasiyası əsasında ötürülməsi ximətləri, teleks xidmətləri, teleqraf xidmətləri, faksimile xidmətləri, şəxsi icarəyə götürülmüş kommutasiya xidmətləri və digərlərini əhatə edir.
Qeyd: Əsas Telekommunikasiya üzrə razılaşma 1997-ci ilin fevral ayında ÜTT-də aparılan müzakirələr çərçivəsində imzalanmışdır. Bu beynəlxalq səviyyədə əsas telekommunikasiya xidmətlərinin liberallaşdırılmasına aid ilk beynəlxalq razılaşmadır. Bu, yerli, uzaq məsafəli və ya beynəlxalq miqyasda kabel, simsiz və peyklər də daxil olmaqla hər hansı bir texnoloji vasitə ilə ictimaiyyət və qeyri-ictimaiyyət üçün təqdim olunan əsas telekommunikasiya xidmətlərini əhatə edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/telecom_e/telecom_coverage_e.htm#:~:text=Basic%20telecommunications%20include%20all%20telecommunication,transmission%20of%20customer%20supplier%20information.
Ətraf mühit xidmətləri (Environmental services)
Ətraf mühit ilə əlaqəli xidmətlərə kanalizasiya xidmətləri, tullantı xidmətləri, sanitar və oxşar xidmətlər, işlənmiş qazın təmizlənmə xidmətləri, səs azaltma xidmətləri, təbiət və landşaftın mühafizə xidmətləri və digər xidmətlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının MTN.GNS/W/120 nömrəli sənədi, https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/FE_Search/FE_S_S009-DP.aspx?language=E&CatalogueIdList=179576&CurrentCatalogueIdInd%20ex=0&FullTextHash=&HasEnglishRecord=True&HasFrenchRecord=True&HasSpanishRecord=True
Mərkəzi Məhsul Təsnifatı (CPC), BMT, Nyu-York, 1991/ST/ESA/STAT
Seriya M, No.77.
Baş Şura (General Council)
Baş Şura Nazirlər Konfranslarının baş tutduğu tarixlər arasındakı müddətdə gündəlik əsaslarla Nazirlər Konfransının funksiyalarını icra edən əsas funksional orqandır. Baş Şura Nazirlər Konfransının qəbul edə bildiyi istənilən qərarı qəbul etmək səlahiyyətinə malik olmaqla yanaşı, illik büdcənin təsdiq olunması və maliyyə tənzimlənmələrinin həyata keçirilməsi, həmçinin, digər beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq məsələlərində səlahiyyətlidir. Müxtəlif səlahiyyətləri çərçivəsində Baş Şura həm də Mübahisələrin Həlli Orqanı və Ticarət Siyasətinin İcmalı Orqanı kimi fəaliyyət göstərir. ÜTT-nin mübahisələrin həlli sistemini idarə edərkən Baş Şura Mübahisələrin Həlli Orqanı kimi, ticarət siyasəti icmalını həyata keçirərkən Ticarət Siyasətinin İcmalı Orqanı kimi çıxış edir.
Mənbə:
ÜTT, rəsmi veb səhifə, https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org1_e.htm
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və İnkişaf Konfransı (UNCTAD)
Ticarət və İnkişaf Konfransı BMT-nin ixtisaslaşmış qurumlarından biri olmaqla inkişaf etməkdə olan ölkələrin qlobal iqtisadiyyatın faydalarından daha ədalətli və effektiv şəkildə istifadəsini qarşıya məqsəd qoyur. Bu məqsədlə Konfrans həmin ölkələrə inkişaf problemləri, beynəlxalq ticarət sisteminə sərfəli inteqrasiya, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, xarici investisiyaların cəlb edilməsi, texnologiyalara çıxışın artırılması, innovasiyaların təşviqi, malların ticarətin asanlaşdırılması və sürətləndirilməsi, iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma və təbii sərvətlərdən daha səmərəli istifadə istiqamətində dəstək göstərir.
Mənbə:
BMT, Ticarət və İnkişaf Konfransı, rəsmi veb sayt, https://unctad.org/about
Bretton-Vuds Sazişləri (Bretton Woods Agreements)
1944-cü ildə Bretton-Vudsda keçirilən BMT konfransının nəticəsində yeni qlobal iqtisadi rejimin əsasını qoyan bir neçə razılaşma, o cümlədən Dünya Bankı (Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı) və Beynəlxalq Valyuta Fondunun nizamnamələri qəbul edilmişdir. Konfransda həm də Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının yaradılması təklif edilsə də, bu istiqamətdə ayrılıqda baş tutan danışıqlar yekun nəticədə təşkilatın yaradılması ilə nəticələnməmiş, lakin Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT) razılaşdırılmışdır. Bretton-Vuds institutları - Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fonu və GATT, II Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə yenidənqurmanın maliyyələşdirilməsi, beynəlxalq maliyyə və ticarət münasibətlərinin tənzimlənməsində mühüm rol oynamışlar.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Doha inkişaf raundu (Doha Development Round)
Doha inkişaf raundu ÜTT çərçivəsində 2001-ci il 14 noyabrda başlayan və inkişaf məqsədlərini özündə əks etdirən çoxtərəfli ticarət danışıqlarını nəzərdə tutur. Doha raundu ÜTT-nin yaradılmasından keçən müddət ərzində təcrübədə rastlanmış icra çətinliklərini həll etmək və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ticarət vasitəsilə inkişafına təkan vermək məqsədi daşıyırdı. Raundda çoxsaylı məsələlər, o cümlədən sənaye məhsullarına tətbiq olunan tariflərin azaldılması, kənd təsərrüfatı üzrə bazara çıxış imkanlarının artırılması və subsidiyaların azaldılması, ticarətin asanlaşdırılması, xidmətlər, əqli mülkiyyət, ticarət və investisiyalar, texnologiya transferi, ticarət və ətraf mühit kimi məsələlər müzakirə olunurdu.
2008-ci ildə başlayan dünya maliyyə böhranı və onun nəticələri üzv ölkələrin əlavə liberallaşmaya olan marağını azaltmaqla raundun vahid öhdəlik üzrə yekun nəticəyə doğru irəliləməsinin qarşısını aldı.
Bununla belə sonrakı ÜTT Nazirlər Konfranslarında bəzi müsbət nəticələrə nail olundu. Belə ki, 2013-cü ildə Bali Nazirlər Konfransında Ticarətin Asanlaşdırılması üzrə Saziş qəbul edildi və 2017-ci iləd qüvvəyə mindi. 2015-ci ildə Nayrobi Nazirlər Konfransında bütün üzv ölkələr kənd təsərrüfatı məhsullarına ixrac subsidiyalarının verilməsini dayandırmaq barədə, həmçinin 53 üzv ölkə 201 informasiya texnologiyası məhsulu üzrə tariflərin ləğvi barədə razılığa gəldilər.
2017-ci il Buenos Ayres Nazirlər Konfransı nəticələr baxımından məhsuldar olmasa da yeni məsələlər üzrə danışıqların başlanmasına mandat verən birgə təşəbbüslər həmin Konfransda qəbul edilmişdir.
Mənbə:
ÜTT, Doha Nazirlər Bəyannaməsi, https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/min01_e/mindecl_e.htm
Dövlət satınalmaları (Government procurement)
Dövlət satınalmaları dövlət qurumlarının istifadəsi üçün mallar və xidmətlərin, o cümlədən tikinti xidmətlərinin həmin qurumların tərəfindən özəl sektor nümayəndələrindən alınmasını nəzərdə tutur. Dövlət satınalmaları Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT) və Xidmətlərlə ticarət üzrə Baş Sazişin tənzimləmə obyektindən istisnadır və uzun müddət dövlət satınalmaları ilə bağlı məsələlər beynəlxalq səviyyədə tənzimlənməmişdir. ÜTT-nin 1995-ci ildə qüvvəyə minmiş və 2021-ci ildə yenilənmiş Dövlət satınalmaları haqqında Sazişi bütün üzvlərin iştirak etmədiyi çoxtərəfli saziş olmaqla dövlət satınalmalarının təşkili və satınalma prosesində iştirakın şəffaflığının təmini ilə bağlı müddəaları özündə ehtiva edir.
Mənbə:
ÜTT, Dövlət satınalmaları haqqında Saziş, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/rev-gpr-94_01_e.htm#
Elektron ticarət (Electronic commerce)
Elektron ticarət malların alışı, satışı və marketinqinin elektron vasitələrlə internet üzərindən həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Malların ənənəvi ticarətindən fərqli olaraq elektron ticarət ilə bağlı məcburi öhdəliklər özündə əks etdirən beynəlxalq qaydalar hələ ki qəbul edilməyib. ÜTT çərçivəsində 1998-ci ildə qəbul olunan Qlobal elektron ticarət haqqında Bəyannamə elektron ticarət üzrə iş proqramının əsasını qoysa da elektron ticarət ilə bağlı əsas danışıqlar 2017-ci ildə 70-dən çox üzv ölkənin birgə təşəbbüsü əsasında başlamışdır.
Mənbə:
ÜTT, Elektron ticarət, https://www.wto.org/english/tratop_e/ecom_e/ecom_e.htm
Konsensus qaydası (Consensus rule)
Konsensus qaydası ÜTT çərçivəsində qərarların qəbul edilməsinin əsas üsuludur və qərar qəbul edildiyi görüşdə iştirak edən üzvlərdən heç birinin rəsmi şəkildə təklif olunan qərara etiraz etmədiyi halda qərarın qəbulunu nəzərdə tutur. Konsensus əldə olunmadığı halda səsvermə keçirilməsi mümkünd olsa da, təcrübədə səsverməyə gedilməsi olduqca nadir haldır. Qərarların konsensus yolu ilə qəbulu qərarda bütün üzvlərin bərabər söz haqqını təmin etsə də, bu üsul bəzi ölkələrin öz maraqlarını qəbul etdirmək üçün qərar qəbuluna mane olmasına imkan yaratmaqla danışıqların müddətini uzada və ya yekun nəticəyə gəlinməsinə mane ola bilər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Mikro, kiçik və orta sahibkarlar (MSMEs)
Mikro, kiçik və orta sahibkarların beynəlxalq ticarətdə iştirakına çətinlik törədən amillərin çoxluğu və onların həllinin vacibliyi nəzərə alınmaqla ÜTT çərçivəsində bir qrup üzv ölkənin birgə təşəbbüsü ilə işçi qrup yaradılmışdır. 2020-ci ilin dekabrında İşçi Qrup tərəfindən mikro, kiçik və orta sahibkarların beynəlxalq ticarətdə qarşılaşdığı çətinliklərin həlli istiqamətində tövsiyələr paketi qəbul edilmişdir.
Mikro, kiçik və orta sahibkarlar ilə bağlı müddəalar Trans Sakit Okean Iqtisadi Əməkdaşlıq Sazişində də ayrıca fəsil kimi yer almışdır.
Mənbə:
ÜTT, Kiçik sahibkarlar və ticarət, https://www.wto.org/english/tratop_e/msmesandtra_e/msmesandtra_e.htm
Müstəqil gömrük əraziləri (Separate customs territories)
Müstəqil gömrük əraziləri beynəlxalq ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində muxtariyyətə malik olan və ticarət siyasəti tədbirlərini, o cümlədən tarif dərəcələrini ayrılıqda müəyyən edə bilən ölkələri nəzərdə tutur. Dövlət kimi tanınmasa belə müstəqil gömrük əraziləri ÜTT üzvü ola bilər. Belə ərazilərə Tayvanı misal göstərmək olar.
Mənbə:
ÜTT-nin yaradılması haqqında Saziş (Mərakeş Sazişi), Maddə XII, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/04-wto_e.htm
Nazirlər Konfransı (Ministerial Conference)
Nazirlər Konfransı ÜTT-nin təşkilati strukturunun ən yüksək pilləsi və ÜTT-yə aid bütün məsələlər üzrə yekun qərar qəbul edən ali orqandır. Bu orqan nazir səviyyəli vəzifəli şəxslərdən təşkil olunur və adətən iki ildən bir toplanır Nazirlər Konfransı ÜTT funksiyalarını həyata keçirir və istənilən çoxtərəfli sazişlə əlaqədar məsələlər üzrə qərarlar qəbul edir. ÜTT-nin təsis edildiyi tarixdən 2020-ci ilə qədər 11 Nazirlər Konfransı keçirilmişdir və 12-ci Nazirlər Konfransının 2021-ci ilin noyabr ayında Cenevrədə keçirilməsi gözlənilir.
Mənbə:
ÜTT, rəsmi veb səhifə, https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org1_e.htm
Plüralitet ticarət sazişləri (Plurilateral Trade Agreements)
ÜTT çərçivəsində heç də bütün üzvlərin qoşulmadığı və üzvlərin öz istəyi əsasında xüsusi prosesdən keçməklə qoşula biləcəyi sazişlər plüralitet ticarət sazişləri hesab edilir. Hazırda iki belə saziş qüvvədədir: Dövlət satınalmaları haqqında Saziş və Mülki Aviasiya Ticarəti haqqında Saziş. Eyni zamanda ÜTT-də yeni məsələlər hesab edilən elektron ticarət, investisiyaların asanlaşdırılması, mikro, kiçik və orta sahibkarların beynəlxalq ticarətdə iştirakı ilə bağlı danışıqlar plüralitet formatda həyata keçirilir.
Mənbə:
ÜTT, Plüralitet ticarət sazişləri haqqında rəsmi veb səhifə, https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/agrm10_e.htm
Sərhədyanı ticarət (Frontier traffic)
Sərhədyanı ticarət ölkələrin sərhədində uzunmüddətli iqtisadi əlaqələri olan yerli sakinlər arasında baş verən ticarət əməliyyatlarını nəzərdə tutur. Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (GATT) XXIV maddəsinə əsasən ölkələr gömrük formallıqlarını və malların idxal-ixracına tətbiq etdikləri qaydaları sərhədyanı ticarətə tətbiq etməyə bilərlər. Sərhədyanı ticarət üzrə alınıb-satılmış malların ölkələrin iqtisadi dövriyyəsinə daxil olmayacağı və bazar şərtlərinə təsir etməyəcəyi gözlənilir.
Mənbə:
ÜTT, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş, Maddə XXIV, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_01_e.htm
Texniki dəstək və potensialın gücləndirilməsi (Technical assistance and capacity building)
İnkişaf etməkdə olan ölkələr və ən az inkişaf etmiş ölkələrin beynəlxalq ticarətdə səmərəli iştirakına infrastruktur, institusional və hazırlıqlı insan kapitalının çatışmazlığı kimi maneələr mövcuddur. Bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq və həmin ölkələrin ticarət potensialının artırılması məqsədilə texniki dəstək və potensialın gücləndirilməsi tədbirlərinin, o cümlədən təlimatlandırma, qanunvericilik və inzibati prosedurların təkmilləşdirilməsinə, habelə beynəlxalq standartlarla uyğunlaşmağa dəstək göstərilməsi vacibdir.
Ticarət sahəsində texniki dəstək göstərən əsas beynəlxalq təşkilatlar ÜTT, Beynəlxalq Ticarət Mərkəzi, BMT-nin Ticarət və İnkişaf Konfransı və digər aidiyyəti BMT qurumlarıdır.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət bacarıqlarının artırılması ilə bağlı rəsmi veb səhifə, https://www.wto.org/english/tratop_e/devel_e/build_tr_capa_e.htm
Ticarət Siyasətinin İcmalı Mexanizmi (Trade Policy Review Mechanism)
Ticarət Siyasətinin İcmalı Mexanizmi üzvlərin ÜTT-də götürdükləri öhdəliklərə və qaydalara riayət edib-etmədiklərini yoxlamaq məqsədilə aparılan dövri icmaldır. Mexanizmin məqsədi üzvlərin daxili siyasətlərini anlamaq, onların çoxtərəfli ticarət sisteminə təsirini qiymətləndirmək və şəffaflığı artırmaqdan ibarətdir. Ticarət Siyasətinin İcmalı Qurumu Mexanizminin idarəedilməsinə cavabdehdir. Üzvlər inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq hər 2, 4 və 6 ildən bir monitorinqin obyekti ola bilərlər.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət Siyasətinin İcmalı Mexanizmi https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/29-tprm_e.htm
Ticarət balansı (Trade balance)
Ticarət balansı (saldosu) müəyyən dövrdə ölkənin idxalı və ixracının dəyəri arasındakı balansı nəzərdə tutur. Bəzi ölkələrdə yalnız mallarla ticarətə, digərlərində isə həm mallar, həm də xidmətlərlə ticarətə münasibətdə hesablanır. Ölkənin ixracının dəyəri idxalı üstələdiyi halda müsbət ticarət saldosu, əksinə idxalın dəyəri ixracdan çox olduğu halda isə mənfi ticarət saldosu mövcud olur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Ticarət şərtləri (Terms of trade)
Ticarət şərtləri ölkənin ixrac qiymətləri indeksi ilə idxal qiymətləri indeksi arasındakı nisbəti nəzərdə tutur və məhsul idxalına görə xarici valyutaya malik olmaq üçün ölkənin nə qədər məhsul ixrac etməli olduğunu ölçür. İxrac qiymətlərinin idxal qiymətlərini üstələdiyi dövrdə ölkə müsbət ticarət şərtlərinə, əksinə idxal qiymətlərinin daha çox olduğu dövrdə mənfi ticarət şərtlərinə malik olur.
Mənbə:
İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, rəsmi veb səhifə, https://data.oecd.org/trade/terms-of-trade.htm
Uruqvay danışıqlar raundu (Uruguay round of negotiations)
Uruqvay danışıqlar raundu çoxtərəfli ticarət danışıqlarının 1986-1994-cü illərdə baş tutmuş raundudur. Raundun məqsədi dünya ticarətinin daha da genişlənməsi və liberallaşdırılması, çoxtərəfli ticarət sisteminin təkmilləşdirilməsi və yeni çağırışlara uyğunlaşdırılması idi. Uruqvay raundu həmin vaxta qədər baş tutan danışıq raundlarından fərqli olaraq yalnız mallarla ticarət və tariflərin azaldılmasını deyil, qeyri-tarif tədbirləri, kənd təsrrüfatı, tekstil kimi sahələri, ticarət müdafiə tədbirləri, mübahisələrin həlli, ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları, xidmətlərlə ticarət, ticarətlə əlaqəli investisiya tədbirləri kimi geniş məsələlər dairəsini əhatə etmişdir. Vahid öhdəlik prinsipi əsas götürülməklə Uruqvay raundunda iştirak edən ölkələr sözügedən məsələlər üzrə razılaşdırılmış bütün sazişlər və öhdəlikləri vahid öhdəlik kimi qəbul etməli idilər – sazişlər arasında seçim etmək yolverilməz idi, yəni ya bütöv sazişlər paketinə qoşulmaq olardı ya da bu sazişlərin heç birinə.
Danışıqların nəticələri 1994-cü il 15 apreldə Mərakeşdə qəbul edilmişdir.
Uruqvay raundunun əsas nailiyyətləri tariflərdə ortalama 38% azalma, ilk dəfə olaraq kənd təsərrüfatı ticarətinin, xidmətlərlə ticarətin, ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları və investisiya tədbirləri ilə bağlı beynəlxalq qaydaların qəbulu, mübahisələrin həlli mexanizminin yaradılması və bütün sazişləri və mexanizmləri idarə edəcək vahid institutun Ümumdünya Ticarət Təşkilatının yaradılması idi.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Vahid öhdəlik (Single undertaking)
Vahid öhdəlik prinsipi çoxtərəfli ticarət danışıqlarının əsas prinsipidir və danışıqların nəticəsinin vahid öhdəlik kimi qəbul edilməsini nəzərdə tutmaqla, danışıqlarda iştirak edən bütün tərəflərin müzakirə obyekti olan bütün məsələlərdə razılığa gəlməsini və öhdəlik götürməsini tələb edir. Vahid öhdəlik maraqları fərqli sahələrdə olan ölkələrin güzəştləri mübadilə etməsinə imkan yaradır.
ÜTT çərçivəsində vahid öhdəlik prinsipi üzvlərin Uruqvay danışıqlar raundu nəticəsində razılaşdırılmış bütün sazişlərə qoşulmalı olduğunu bildirir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Xüsusi və fərqləndirici rejim (Special and differential treatment)
ÜTT çərçivəsində inkişaf etməkdə olan və ən az inkişaf etmiş ölkələrə xüsusi hüquqlar verən və digər üzvlərə həmin ölkələrə münasibətdə daha əlverişli ticarət rejimi tətbiq etməyə imkan yaradan müddəaların cəmi xüsusi və fərqləndirici rejim adlanır. Bu müddəalara sazişləri və öhdəlikləri icra etmək üçün daha uzun vaxt müddətinin verilməsi, inkişaf etməkdə olan və ən az inkişaf etmiş ölkələrin ticarət imkanlarını artırmaq və ticarət maraqlarını qorumaq üçün tədbirlər, həmin ölkələrin ticarət sazişləri üzrə öz öhdəliklərini yerinə yetirmək, texniki standartlara uyğunlaşmaq üçün texniki dəstəyin göstərilməsini nəzərdə tutan müddəalar aiddir.
Mənbə:
ÜTT, Xüsusi və fərqləndirici rejim ilə bağlı xülasə, https://www.wto.org/english/tratop_e/dda_e/status_e/sdt_e.htm
Çoxtərəfli ticarət sazişləri (Multilateral Trade Agreements)
Çoxtərəfli ticarət sazişləri ayrı-seçkiliyə yol verilməyən, proqnozlaşdırılabilən və şəffaf şərtlər altında beynəlxalq ticarəti genişləndirmək və liberallaşdırmaq məqsədilə ölkələr üzərində hüquq və öhdəliklər müəyyən edən dövlətlərarası sazişlərdir. Bir qayda olaraq çoxtərəfli sazişlərdə iqtisadiyyatı fərqli ölçülərə malik ölkələr təmsil olunur. Belə sazişlər üzvlüyə açıq olmaqla üzv olmaq istəyən ölkələrin ticarət rejiminin həmin sazişlərin məqsədinə uyğun olduğu və bazara çıxış şərtlərinin üzv ölkələrin müəyyən etdiyi şərtlərə yaxın olduğu halda həmin ölkələrin sazişə qoşulmasına icazə verir.
İlk böyük çoxtərəfli ticarət sazişi 1947-ci ildə imzalanmış Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş olmuşdur. ÜTT çərçivəsində çoxtərəfli ticarət sazişləri dedikdə bütün üzvlərin qoşulduğu mallar, xidmətlər, əqli mülkiyyət və mübahisələrin həlli ilə bağlı sazişlər nəzərdə tutulur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Çoxtərəfli ticarət sistemi (Multilateral trading system)
Çox tərəfli ticarət sistemi 1947-ci ildə Tariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin qəbul edilməsi ilə yaranan və hazırda Ümumdünya Ticarət Təşkilatının qoruyub saxladığı beynəlxalq ticarətdə ayrı-seçkiliyə yol verilməməsini nəzərdə tutan sistemdir. Çox tərəfli ticarət sistemi ölkələrin ticarət münasibətlərində güc əsasında deyil, razılaşdırılmış qaydalar əsasında hərkət etməsini və bu qaydaların ticarət əməliyyatı iştirakçıları üçün sabitlik təmin etməsini təşviq edir.
Mənbə:
ÜTT, Çoxtərəfli ticarət sisteminin tarixi, https://www.wto.org/english/thewto_e/history_e/history_e.htm
ÜTT-yə qoşulma prosesi (Accession to the WTO)
ÜTT yaradıldığı zaman ona üzv olmayan ölkələr təşkilata qoşulmaq üçün sonradan müraciət etməli və qoşulma prosesini keçməlidirlər. Proses müraciət edən ölkənin ticarət rejimi ilə bağlı işçi qrup çərçivəsində çoxtərəfli danışıqları və mallar və xidmətlər üzrə bazara çıxış imkanları ilə bağlı ÜTT üzvləri ilə ikitərəfli danışıqları özündə ehtiva edir.
İşçi Qrupun hesabat layihəsi və mallar və xidmətlər üzrə öhdəlikləri nəzərdə tutan cədvəllərin layihələri ilkin olaraq razılaşdırıldıqdan sonra üzvlər tərəfindən təsdiqlənməsi və üzv olmaq istəyən dövlətin hökuməti tərəfindən təsdiq edildikdən sonra ölkə ÜTT-yə üzv olmuş sayılır.
Hazırda Azərbaycan da daxil olmaqla 23 ölkə ÜTT-yə qoşulmaq üçün danışıqlar aparır.
Mənbə:
ÜTT, Qoşulma prosesi ilə bağlı veb səhifə, https://www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/acc_e.htm
İnkişaf etməkdə olan ölkələr (Developing countries)
İnkişaf etməkdə olan ölkələr iqtisadi və sosial göstəricilərə görə inkişaf etmiş sənaye ölkələrindən geri qalan ölkələrdir. ÜTT çərçivəsində inkişaf etməkdə olan ölkə statusunun müəyyən edilməsi üzv ölkələrin öz seçiminə buraxılır – yəni ölkə özünü ÜTT müddəalarının məqsədləri üçün inkişaf etməkdə olan ölkə kimi görürsə, ona müvafiq qaydada xüsusi və fərqləndirici rejim tətbiq olunur. Lakin bu yanaşma inkişaf etmiş ölkələr arasında böyük fərqlərin mövcudluğuna gətirib çıxarır. Belə ki, məsələn Çin və Yamaykanın iqtisadi inkişaf səviyyəsi böyük ölçüdə fərqlənməsinə baxmayaraq hər ikisi xüsusi və fərqləndirici rejimə iddia edir. Bəzi inkişaf etmiş ölkələr inkişaf etməkdə olan ölkə statusunun konkret meyarlar əsasında müəyyən olunmasını təklif edir. Sözügedən məsələ ticarət siyasəti arenasında qızğın debatın obyektidir.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
İnvestisiyaların asanlaşdırılması (Investment facilitation)
İnvestisiyaların asanlaşdırılması investisiya qoyulması və genişləndirilməsini, habelə gündəlik biznesin gedişatını asanlaşdıran tədbirləri əhatə edir və investorlar üçün şəffaf, proqnozlaşdırılabilən və səmərəli hüquqi və inzibati çərçivənin mövcudluğunu və investorların fəaliyyətinə maneələrin azaldılması təmin etmək məqsədi daşıyır.
Bir qrup üzv ölkənin birgə təşəbbüsü əsasında ÜTT çərçivəsində investisiyaların asanlaşdırılması ilə bağlı beynəlxalq qaydaların qəbulu istiqamətində danışıqlar gedir. Danışıqlar inzibati prosedurların sadələşdirilməsini əhatə etməklə bazara çıxış, invesitisiyaların qorunması kimi məsələlərə toxunmur. Bu məsələlər beynəlxalq investisiya sazişlərinin tənzimləmə predmetidir.
Mənbə:
BMT, Ticarət və İnkişaf Konfransı, İnvestisiyaların asanlaşdırılması ilə bağlı qlobal tədbirlər menyusu, https://investmentpolicy.unctad.org/uploaded-files/document/Action%20Menu%2023-05-2017_7pm_web.pdf
Şəffaflıq (Transparency)
Şəffaflıq prinsipi ticarət siyasəti və onun təcrübədə tətbiqinin, həmçinin ticarət siyasəti alətlərinin qəbulu prosesinin şəffaf və proqnozlaşdırılabilən olmasını nəzərdə tutur. ÜTT çərçivəsində demək olar ki, bütün sazişlərdə şəffaflıq ilə bağlı müddəalar əksini tapmışdır. Bu müddəalar ticarət ilə əlaqəli bütün qərar və tənzimləmələrin, inzibati və məhkəmə qərarlarının, habelə beynəlxalq sazişlərin dərc edilməsini, dərc edildikdən müəyyən müddət sonra qüvvəyə minməsini, üzv ölkələrin müvafiq sazişlərin tənzimləmə predemtinə daxil olan tədbirlər barədə bildiriş təqdim etmələrini, ticarət siyasəti tədbirlərini bitərəf və ağlabatan şəkildə tətbiq etmələrini nəzərdə tutur.
Mənbə:
ÜTT, Ticarət siyasəti terminləri lüğəti, https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/dictionary_trade_policy_e.htm
Ən az inkişaf etmiş ölkələr (Least-developed countries)
Ən az inkişaf etmiş ölkələr BMT-nin İqtisadi və sosial Şurası tərəfindən bir çox indikatorlar, o cümlədən adambaşına düşən milli gəlir, həyat müddəti, böyüklərin savadlılıq dərəcəsi,ümumdaxili məhsulda istehsalın payı, sənayedə məşğulluğun payı, adambaşına elektrik istehlakı və ixracatın konsentrasiya nisbəti və digər amillər əsas götürülməklə müəyyən edilir. İndikatorlar və ən az inkişaf etmiş ölkələrin siyahısı İqtisadi və sosial Şura tərəfindən hər 3 ildən bir nəzərdən keçirilir. Hazırda siyahıda 47 ölkə, o cümlədən Əfqanıstan, Banqladeş, Butan, Çad, Konqo, Laos, Somali, Sudan, Vanuatu, Yəmən və digər ölkələr daxildir.
Mənbə:
BMT, Ən az inkişaf etmiş ölkələr ilə bağlı rəsmi veb səhifə, https://www.un.org/development/desa/dpad/least-developed-country-category.html
Apellyasiya orqanı (Appellate body)
ÜTT-nin Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşmasına əsasən mübahisələr üzrə mübahisələrin həlli üzrə panellərin qərarlarından verilən şikayətlərə baxılması üçün ikinci instansiya kimi çıxış edən və beynəlxalq ticarət və hüquq üzrə dərin təcrübəyə malik olan 7 tanınmış üzvdən ibarət olan müstəqil orqandır. Müvafiq mübahisəyə baxarkən prosesdə apellyasiya orqanının ən azı 3 üzvü iştirak etməlidir. Apellyasiya orqanına şikayətlər faktiki deyil, yalnız hüquqi suallar barəsində verilə bilər.
Vaxtilə beynəlxalq hüquq çərçivəsində böyük nailiyyət kimi qiymətləndirilən apellyasiya orqanı şikayətlərə baxmaq üçün kifayət qədər üzvü qalmadığından və yeni üzvlərin təyin olunması üçün konsensus əldə oluna bilmədiyindən orqan 2019-cu ilin dekabrından bəri fəaliyyət göstərmir.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Arbitraj (Arbitration)
ÜTT üzvləri arasında mübahisələrin həlli zamanı Mübahisələrin həlli orqanı tərəfindən şikayətçi ölkənin cavab tədbiri kimi cavabdeh ölkəyə münasibətdə güzəştləri və ya öhdəliklərin icrasını dayandırması səviyyəsi müəyyən edilir. Cavabdeh ölkə belə cavab tədbirinin səviyyəsi ilə razılaşmadıqda məsələ arbitraja göndərilir. İlk olaraq mübahisə barədə hesabat qəbul etmiş panel eyni tərkibdə arbitraj kimi çıxış edir və güzəştlərin və ya öhdəliklərin dayandırılması səviyyəsinin cavabdeh üzv ölkə tərəfindən şikayətçi üzv ölkəyə təqdim edilməli olan faydaların ləğvi və ya dəyərsizləşdirilməsi səviyyəsinə ekvivalent olub-olmadığını yoxlayır.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddə 22, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Faydanın ləğvi və ya dəyərsizləşməsi (Nullification or impairment of benefits)
Faydanın ləğvi və ya dəyərsizləşməsi bir üzv ölkənin ticarət rejimində dəyişiklik və ya həmin ölkənin öz ÜTT öhdəliklərini yerinə yetirməməsi nəticəsində ÜTT üzvlüyünün və qaydaların digər üzv ölkəyə təqdim etdiyi iqtisadi faydanın və hüquqi gözləntilərin zərər çəkməsini nəzərdə tutur. Ona çatmalı olan faydanın heçə endiyini və ya dəyərini itirdiyini hesab edən üzv ölkə qarşı tərəflə məsləhətləşmələr aparmalı, məsələ məsləhətləşmələr yolu ilə həll edilə bilmədikdə Mübahisələrin həlli orqanına müraciət etməli və formal həll prosedurlarını başlamalıdır. Faydanın ləğvi və ya dəyərsizləşməsi ÜTT qaydalarının pozulması yolu ilə və ya qaydalar pozulmadan baş verə bilər.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Güzəştlərin dayandırılması (cavab tədbirləri) (Suspension of consessions (retaliation))
ÜTT üzvləri arasında mübahisələrin həlli yolu kimi şikayətçi ölkə tərəfindən qaydaları pozduğu təsdiq edilən cavabdeh ölkəyə təqdim olunan güzəştlərin və ya öhdəliklərin icrasının dayandırılması və cavab tədbirlərinin qəbul edilməsi müvəqqəti tədbir kimi nəzərdən keçirilməklə yalnız cavabdeh ölkə tərəfindən qaydaları pozan tədbir ağlabatan müddət ərzində ləğv edilmədikdə və ya qaydalara uyğunlaşdırılmadıqda tətbiq edilə bilər. Güzəştlərin və ya öhdəliklərin dayandırılması səviyyəsi Mübahisələrin həlli orqanı tərəfindən müəyyən edilir və cavabdeh üzv tərəfindən şikayətçiyə təqdim edilməli olan faydaların ləğvi və ya dəyərsizləşdirilməsi səviyyəsinə uyğun olmalıdır.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddə 22, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Kompensasiya (Compensation)
ÜTT üzvləri arasında mübahisələrin həlli çərçivəsində kompensasiya ödənilməsi yalnız qaydaları pozan tədbirin dərhal və ya ağlabatan müddət ərzində ləğv edilməsi mümkün olmadıqda müvəqqəti vasitə kimi qəbul edilə bilər. Bu halda qaydaları pozduğu təsdiq edilən cavabdeh ölkə şikayətçi üzv ölkə ilə qarşılıqlı məqbul kompensasiyanın müəyyən edilməsi üçün danışıqlar aparmalıdır.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddə 22, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Konfidensiallıq (Confidentiality)
ÜTT çərçivəsində mübahisələrin həlli prosesi zamanı paneldəki müzakirələr konfidensial olmalı, panel hesabatlarının hazırlanması panel üzvləri tərəfindən tərəflərin iştirakı olmadan aparılmalı, hesabatda əksini tapan individual üzvlərin fikirləri anonim olmalıdır. Panel tərəfindən araşdırma aparılarkən ona təqdim olunan məlumat belə məlumatı verən şəxsin və ya orqanın icazəsi olmadan açıqlanmamalıdır.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddələr 13 və 14, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Mübahisələrin həlli üzrə panel (Dispute settlement panel)
Mübahisələrin həlli üzrə panel ÜTT-nin Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşmasına əsasən ÜTT üzv ölkələri arasında ÜTT qaydaları tətbiqi ilə bağlı yaranan mübahisələrin həll edilməsi üçün Mübahisələrin həlli orqanı tərəfindən yaradılır və üç müstəqil ekspertdən ibarət olur. Panel ÜTT qaydaları və mübahisə tərəflərinin yazılı və şifahi əsaslandırmalarını nəzərdə almaqla yekun tövsiyələrini özündə əks etdirən hesabat hazırlayır. Hesabat Mübahisələrin həlli orqanı tərəfindən neqativ konsensus əsasında qəbul edildikdə qüvvəyə minir.
Bir çox azad və preferensial ticarət sazişlərinin müddəaları da mübahisələrin həlli üzrə panelin yaradılmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Mübahisənin üçüncü tərəfləri (Third parties in a dispute)
ÜTT-nin Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşmasına əsasən mübahisə tərəfi olmayan, lakin mübahisənin mövzusu ilə əhəmiyyətli dərəcədə maraqlı olan və bu barədə Mübahisələrin həlli orqanına bildiriş göndərmiş üçüncü tərəflərin panel prosesində iştirak etmək, panel tərəfindən dinlənilmək və öz mövqelərini ifadə edən yazılı müraciətlər etmək hüququ vardır. Üçüncü ölkələrin əhəmiyyətli marağı mübahisə mövzusu olan məsələ, mallar və ya xidmətlər ilə bağlı onlara aid ticarət rəqəmlərinin təqdim olunması yolu ilə də əsaslandırıla bilər. Üçüncü tərəflərin yazılı mövqeləri mübahisə tərəflərinə təqdim olunur və panelin yekun hesabatında öz əksini tapır.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddə 10, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Vasitəçilik xidmətləri, barışıq və mediasiya (Good Offices, Conciliation and Mediation)
ÜTT çərçivəsində beynəlxalq ticarət qaydaları üzrə üzv ölkələr arasında mübahisə yarandığı zaman mübahisənin istənilən mərhələsində tərəflər könüllü olaraq vasitəçilik, barışıq və mediasiya xidmətlərindən istifadə edə bilərlər. ÜTT-nin Baş Katibi vasitəçi və mediator rolunu oynaya bilər.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddə 5, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
ÜTT Mübahisələrin Həlli Orqanı (WTO Dispute Settlement Body)
ÜTT-nin bütün üzvlərinin iştirak etdiyi Baş Şura üzv ölkələr arasındakı mübahisələrin həlli ilə bağlı iclaslar keçirərkən Mübahisələrin həlli orqanı kimi çıxış edir. Mübahisələrin həlli orqanı müvafiq mübahisə üzrə panelin yaradılması, panel və appelyasiya orqanının hesabatlarının qəbul edilməsi, qəbul edilmiş qərar və tövsiyələrin yerinə yetirilməsinə nəzarət və qərarlar yerinə yetirilmədiyi təqdirdə zərər çəkən üzv tərəfindən cavab tədbirlərinin tədbirinə icazə vermək səlahiyyətinə malikdir.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Maddə 2, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Əhatə olunan sazişlər (Covered agreements)
ÜTT çərçivəsində əhatə olunan sazişlər dedikdə Mübahisələrin həlli haqqında Anlaşmanın tətbiq oluna biləcəyi, yəni ÜTT üzvləri arasında mübahisələrin həll ediləcəyi sazişlər nəzərdə tutulur. ÜTT çərçivəsində olan sazişlər, o cümlədən ÜTT haqqında Saziş (və ya Mərakeş Sazişi), mallar, xidmətlər və əqli mülkiyyətlə əlaqəli bütün sazişlər, Mübahisələrin həlli haqqında Anlaşma özü və bütün ÜTT üzvlərinin qoşulmadığı çoxtərəfli sazişlər barəsində hüquqi mübahisə qaldırıla bilən sazişlərdir. ÜTT-nin ticarət siyasətinin icmalı mexanizmi barəsində mübahisə qaldırıla bilməz.
Mənbə:
ÜTT, Mübahisələrin həlli üzrə qayda və prosedurlar haqqında Anlaşma, Əlavə 1, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/28-dsu_e.htm
Asılı patentlər (Dependent patents)
Asılı patent qanunla digər bir patentin mühafizəsi dairəsinə daxil olmadan işlənə bilməyən bir patentdir. Bu halda digər patent dominant patent hesab edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_489.pdf
Audiovizual əsərlər (Audiovisual works)
Audiovizual əsərlərin qeydiyyatı haqqında 1989-cu il Sazişinə əsasən audiovizual əsərlər müşayiət olunan səslərlə və ya onsuz bir sıra yazılmış əlaqəli təsvirlərdən (şəkillərdən) ibarət olan, görünən və səslərlə müşayiət edildikdə müvafiq cihazlar vasitəsilə eşidilə bilən əsərlərdir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Açıqlanmayan məlumat (Undisclosed information)
Kommersiya sirrinin mühafizəsi kommersiya dəyəri olan məxfi informasiyanı, o cümlədən işgüzar informasiyanı, həmçinin nou-haunu əhatə edir. Kommersiya sirri bir qayda olaraq haqsız rəqabət ilə bağlı qaydalarla ilə qorunur. Kommersiya sirləri məlumatın kommersiya dəyəri olduğu və məxfi saxlanıldığı müddətcə qorunur. Bu kateqoriyaya həmçinin əczaçılıq və aqrokimyəvi məhsulların qeydiyyatı üçün təqdim edilən məlumatlar daxildir. Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişin (TRİPS) 39-cu maddəsinə əsasən, onlar açıqlanmadan və ədalətsiz kommersiya istifadəsindən qorunmalıdırlar.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişinə dair təlim modulu, https://unctad.org/system/files/official-document/ditctncd20083_en.pdf
Bern Konvensiyası (Berne Convention)
Ədəbi və bədii əsərlərin qorunması haqqında Bern Konvensiyası 1886-cı ildə qəbul edilmişdir və məqsədi müəlliflik hüquqlarının tənzimlənməsində vahid beynəlxalq standartların müəyyən edilməsidir. Yazıçılar, musiqiçilər, rəssamlar və digər müəlliflərin öz əsərlərindən necə, kim tərəfindən və hansı şərtlərlə istifadə olunmasına nəzarət etmək üçün hüquqlar və ölkələr tərəfindən bu hüquqların müdafiəsi üçün minimum tələblər müəyyən edir.
Mənbə:
Bern Konvensiyası, https://wipolex.wipo.int/en/treaties/textdetails/12214
Birinci iddiaçı (First to file)
Birinci ixtiraçı olub-olmamasından asılı olmayaraq, patent alınmasına dair iddia sənədini ölkədə mövcud olan sistem əsasında ilk olaraq təqdim edən ixtiraçıya patent hüquqları verir.
Bitki növü (Plant variety)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 27(3)(b) maddəsinə əsasən ÜTT Üzvləri mikroorqanizmlər istisna olmaqla, bitkilər və heyvanlar, qeyri-bioloji və mikrobioloji üsullar istisna olmaqla bitkilər və heyvanların istehsalının mahiyyətcə bioloji üsullarını patentləşdirmə prosesindən istisna edə bilərlər. Lakin Üzvlər, bitki sortlarının mühafizəsini, ya patentlərlə, ya sui generis effektiv sisteminin tətbiqi yolu ilə ya da onların istənilən kombinasiyası ilə təmin etməlidirlər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Bərpa (Restoration)
Bərpa proseduru qüvvədə olma müddətinin vaxtında uzadılmaması səbəbindən qüvvədən düşmüş patentin və ya əmtəə nişanının qüvvəsinin bərpa edilməsi üçün nəzərdə tutulan prosedurdur.
Mənbə:
İrlandiyanın Əqli mülkiyyət Bürosu, https://www.ipoi.gov.ie/en/understanding-ip/help-guidance/ip-glossary/
Cenevrə Fonoqramlar Konvensiyası (Geneva Phonograms Convention)
1971-ci ilin oktyabrında Cenevrədə qəbul edilmiş Fonoqramma Konvensiyası razılığa gələn hər bir dövlətin digər razılığa gələn dövlətin vətəndaşı olan fonoqram istehsalçısını həmin istehsalçının razılığı olmadan dublikatların hazırlanmasından və belə dublikatların idxalından müdafiə etmək öhdəliyini nəzərdə tutur. Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı Beynəlxalq Əmək Təşkilatı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO) ilə birlikdə bu Konvensiyanın icrasına cavabdehdir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/treaties/en/ip/phonograms/
Coğrafi göstərici (Geographical indication)
Coğrafi göstərici əmtəənin mənşəyinin dövlət, bölgə, ərazi, yaxud müəyyən ərazidəki yer ilə (coğrafi obyektlə) bağlılığını müəyyənləşdirən, eyni zamanda bu əmtəənin xüsusi keyfiyyətini, şöhrətini və başqa xassələrini əsasən coğrafi mənşə ilə əlaqədar əks etdirən işarədir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/geo_indications/en/
Ex parte (Ex parte)
Ex parte və ya xəbərdarlıqsız icraat səlahiyyətli orqan qarşısında həmin orqan və bir tərəf arasındakı mübahisəni həll etmək üçün baş tutan icraatdır.
Mənbə:
İrlandiyanın Əqli mülkiyyət Ofisi, https://www.ipoi.gov.ie/en/understanding-ip/help-guidance/ip-glossary/
Faydalı model (Utility model)
Faydalı modellər əsasən mexanika sahəsində modellərin və dizaynların funksional aspektlərini qoruyur. Faydalı modellərin qeydiyyatı üçün ümumilikdə yenilik və ixtiraçılıq tələb olunsa da, mühafizənin verilməsi üçün meyarlar patentlərə nisbətən daha az sərt və qoruma müddəti də daha qısadır (adətən 10 ilə qədər).
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişinə dair təlim modulu, https://unctad.org/system/files/official-document/ditctncd20083_en.pdf
Folklor nümunəsi (Folklore)
Folklor nümunələri xalq və ya onun fərdləri tərəfindən yaradılan və qorunub saxlanılan, xalqın ənənəvi-bədii dəyərlərini, dünyagörüşünü, ümid və arzularını, bədii irsin xarakterik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən, şifahi şəkildə yaradılan söz sənəti nümunələri, xalq musiqisi, oyunları və rəqsləri, xalq sənətkarlığı və tətbiqi sənət nümunələri (maddi formada olanlar və olmayanlar), eləcə də digər xalq yaradıcılığı nümunələrini bildirir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/tk/913/wipo_pub_913.pdf
Fonoqram (Phonogram)
Fonoqram ifaların və ya digər səslərin müstəsna olaraq səsli yazılmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_227.pdf
Geniş tanınmış əmtəə nişanı (Well-known trademark)
Geniş tanınmış əmtəə nişanı ictimaiyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi tərəfindən tanınan və hansı əmtəə/xidməti üzrə tətbiq edilməsi asanlıqla bəlli olan əmtəə nişanıdır. Geniş tanınmış əmtəə nişanları digər ölkədə qeydiyyatdan keçməsə belə tanınması səbəbilə qoruna bilər.
Mənbə:
İrlandiyanın Əqli mülkiyyət Ofisi, https://www.ipoi.gov.ie/en/understanding-ip/help-guidance/ip-glossary/
Haqsız rəqabət (Unfair competition)
Haqsız rəqabət aktı rəqibin və ya digər bazar iştirakçısının ilkin nailiyyətdən əsaslı şəkildə kənara çıxmadan başqa şəxsin sənaye və ya kommersiya nailiyyətindən öz biznes məqsədləri üçün birbaşa istifadə etmək niyyəti ilə etdiyi hər hansı hərəkət kimi müəyyən edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişinə dair təlim modulu, https://unctad.org/system/files/official-document/ditctncd20083_en.pdf
Hüquq pozuntusu (Infringement)
Mühafizə edilən əqli mülkiyyəti obyektinin qanunsuz istifadəsini hüquq pozuntusu təşkil edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Hüquqların verilməməsi (Non-assignment)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 31(e) maddəsi məcburi lisenziyaların kommersiyalaşdırılmasının qarşısını almaq üçün belə lisenziyalara olan hüququn başqa şəxsə verilə bilməsini istisna edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Inter partes prosedurları (Inter partes procedures)
Xəbərdarlıq icraatı kimi də tanınan tərəflər arası icraat iki və ya daha çox tərəf arasında problemi həll etmək üçün səlahiyyətli orqan qarşısında keçirilən dinləmələri nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Kollektiv İdarəetmə Təşkilatları (Collective Management Organizations (CMO))
Kollektiv İdarəetmə Təşkilatları müəllif və/və ya əlaqəli hüquqlarının kollektiv idarə edilməsini həyata keçirən təşkilatları nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Kollektiv əsər (Collective work)
Kollektiv əsər fiziki və ya hüquqi şəxsin təşəbbüsü ilə və rəhbərliyi altında onun öz adı ilə nəşr edilmək şərti ilə iki və ya daha çox fiziki şəxsin yaratdığı əsəri nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Kommersiya dəyəri (Commercial value)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 39(2)(b) maddəsinə əsasən məlumatların ticarət sirri kimi qorunması üçün əsas tələblərdən biri həmin məlumatların məxfi olduğuna görə kommersiya dəyərinə malik olmasıdır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Kommersiyalaşdırma (Commercialization)
Əqli mülkiyyət hüquqlarının kommersiyalaşdırılması ideya, ixtira və ya əsərlərin alına və satıla bilən obyektə çevrilməsini və məhsul və ya xidmət şəklində bazara çıxarılmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Avstraliya Hökumətinin Əqli Mülkiyyət Xidməti, https://www.ipaustralia.gov.au/understanding-ip/commercialise-your-ip/understand-commercialisation
Kompüter proqramı (Computer program)
Kompüter proqramı maşınla oxunan formada ifadə edilən və müəyyən məqsədə və ya nəticəyə nail olmaq üçün kompüteri hərəkətə gətirən sözlər, kodlar, sxemlər və başqa şəkildə təlimatlar məcmusunu nəzərdə tutur. Kompüter proqramına həmçinin onun hazırlanması gedişində əldə edilən hazırlıq materialları və onun doğurduğu audiovizual təsvirlər də daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Kontrafakt mallar (Counterfeit goods)
Kontrafakt mallar əmtəə nişanları, coğrafi göstəricilər və ya onlara qarışdırılacaq dərəcədə oxşar olan nişanlarla qeyri-qanuni təchiz olunan mallar hesab edilir. Bu mallar sanki orijinal mallar ilə bir mənbədən olduğu kimi görünməsi üçün dəyişdirilmiş mallardır. Malların saxtalaşdırılması və kontrafakt malların hazırlanması təcrübəsi etiketlərin, loqotiplərin, əmtəə nişanlarının və bəzi hallarda patent nümunələrinin icazəsiz istifadəsini əhatə edir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/mdocs/aspac/en/wipo_ipr_tyo_17/wipo_ipr_tyo_17_t11.pdf
Lisenziya (License)
Əqli mülkiyyət hüquqları çərçivəsində lisenziya şəxsə və ya şirkətə məxsus əqli mülkiyyət hüququndan istifadə etmək üçün digər tərəfə yazılı icazə verən və istifadə şərtlərini müəyyən edən müqavilədir. Patent lisenziyası patentin verilməsinə bərabər deyil.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Ləğv edilmə (Revocation)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 32-ci maddəsinə əsasən patentin qüvvəsinə xitam verilməsi və ya patent hüquqlarından məhrum edilməyə dair istənilən qərara məhkəmə qaydasında yenidən baxılma imkanı mövcud olmalıdır.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Madrid Protokolu (Madrid Protocol)
Nişanların beynəlxalq qeydiyyatı haqqında Madrid Sazişinə aid Protokol 1989-cu ildə imzalanmışdır. Madrid sistemi beynəlxalq səviyyədə əmtəə nişanlarının qeydiyyatı və idarə edilməsi üçün səmərəli sistem kimi fəaliyyət göstərir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/export/sites/www/treaties/en/documents/pdf/madrid_marks.pdf
Madrid Sazişi (Madrid Agreement)
Nişanların beynəlxalq qeydiyyatı haqqında Madrid Sazişi 1891-ci ildə imzalanmış və ona dəfələrlə dəyişiklik edilmişdir: Brüssel (1900), Vaşinqton (1911), Haaqa (1925), London (1934), Nice (1957) və Stokholm (1967)) və Marks (1979).
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/export/sites/www/treaties/en/documents/pdf/madrid_marks.pdf
Milli fövqəladə vəziyyət (National emergency)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 31 (b) maddəsi ÜTT üzvlərinə milli fövqəladə vəziyyət hallarında patent sahibindən icazə almadan patentin obyektini istifadə etmək imkanı verir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Mövcud bilgilər məcmusu (Prior art)
Mövcud bilgilər məcmusu patent üçün iddia sənədi verildiyi tarixədək yazılı, şifahi açıqlama və ya istifadə vasitəsilə və ya hər hansı başqa bir üsulla dünyanın istənilən nöqtəsində ictimaiyyət üçün əlçatan olan məlumatları nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/mdocs/mdocs/en/wipo_ip_mnl_2_14/wipo_ip_mnl_2_14_t4.pdf
Müstəsna hüquqlar (Exclusive rights)
Əqli mülkiyyət hüququnun sahibinə hüququn obyektinin satışı, satış üçün təklif edilməsi, istehsalı, istifadəsi, idxalı və s. üzrə müstəsna hüquqlar verilir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Müvəqqəti məhkəmə qərarı (Injunction)
Əsas məhkəmə prosesinə qədər status kvonu qoruyub saxlamaq üçün məhkəmənin qərarı əsasında şəxsin hərəkətinə qadağa qoyula və ya şəxsdən nə isə yerinə yetirilməsi tələb edilə bilər.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Müvəqqəti tədbirlər (Provisional measures)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 50-ci Maddəsinə əsasən məhkəmə orqanları aşağıdakı istiqamətdə sürətli və effektiv müvəqqəti tədbirlərin görülməsi səlahiyyətinə malikdir:
(а) istənilən əqli mülkiyyət hüququnun pozulması hallarının meydana gəlməsinin qarşısının alınması, xüsusilə gömrük rəsmiləşdirilməsindən bilavasitə sonra idxal edilən mallar daxil olmaqla malların onların yurisdiksiyasında olan ticarət şəbəkələrinə daxil olmasının qarşısının alınması;
(b) iddia edilən hüquq pozuntusuna aid müvafiq sübutların mühafizəsi.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Müəllif hüquqlarının qeydiyyatı (Copyright Registration)
Müəllif hüquqlarının qeydiyyatı ilə bağlı maneələrin aradan qaldırılmasına dair Bern Konvensiyasının prinsiplərinə riayət etməklə bərabər bir çox ölkələr müəllif hüquqları və bəzən əlaqəli hüquqların həyata keçirilməsini asanlaşdırmaq üçün könüllü qeydiyyat sistemləri yaradırlar. Belə milli qeydiyyat sistemləri həm hüquqi, həm də iqtisadi baxımdan yaradıcılığa dair dəyərli məlumatları saxlayır.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/copyright/en/activities/copyright_registration/index.html
Müəllif hüququ nişanı (Copyright mark (notice))
Müəlliflik hüququnun sahibinin əsərə öz hüquqlarını bildirməsi üçün əsərin hər hansı nüsxəsində göstərilən və 3 ünsürdən ibarət olan müəlliflik hüququnu qoruma nişanından istifadə etmək hüququ vardır:
- dairəyə alınmış S latın hərfi — ©;
- müstəsna müəlliflik hüquqlarının sahibinin adı (fiziki və hüquqi şəxslər);
- əsərin ilk dəfə dərc edildiyi il.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Müəllif hüququndan istisnalar (Copyright exceptions)
Ədəbi və bədii əsərlərin qorunması haqqında Bern Konvensiyasının 9-cu maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən müəyyən xüsusi hallarda Konvensiya ilə qorunan ədəbi və bədii əsərlərin surətinin çıxarılmasına icazə vermək hüququ, bu cür surətçıxarmanın əsərdən normal istifadəyə zərər vurmaması və müəllifin qanuni maraqlarını əsassız olaraq məhdudlaşdırmaması şərti ilə ölkələrin qanunvericiliyində saxlanır. Həmçinin, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 13-cü maddəsinə əsasən ÜTT üzvləri müəyyən xüsusi hallarda müstəsna hüquqlara münasibətdə əsərlərdən normal istifadə ilə təzad yaratmayan və hüquq sahibinin qanuni maraqlarını əsassız olaraq məhdudlaşdırmayan məhdudiyyətlər və istisnalar nəzərdə tuta bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/mdocs/copyright/en/sccr_29/sccr_29_presentations.pdf
Müəlliflik hüququ (Copyright)
Müəlliflik hüququ elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin müəlliflərinin həmin əsərlər üzərində müstəsna hüququnu qoruyur. Müəlliflik hüququ təyinatından, dəyərindən və məzmunundan, habelə ifadə formasından və üsulundan asılı olmayaraq yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi olan həm açıqlanmış, həm də açıqlanmamış, obyektiv formada mövcud olan elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə şamil edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/copyright/en/
Məcburi lisenziya (Compulsory license)
Məcburi lisenziyalaşdırma səlahiyyətli orqanlar tərəfindən şirkətlərə və ya şəxslərə patent hüquqlarından istifadə etmək, patentlə mühafizə edilən məhsulu (yəni patentləşdirilmiş məhsul və ya patentləşdirilmiş əməliyyatla hazırlanmış məhsul) hazırlamaq, istifadə etmək, satmaq və ya idxal etmək üçün lisenziyanın patent sahibinin icazəsi olmadan verilməsini nəzərdə tutur. Məcburi lisenziyalaşdırma Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 31-ci Maddəsi ilə tənzimlənir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Məlumat bazası (Compilations of data)
Müəllif hüquqları və əlaqəli hüquqların qorunması çərçivəsində məlumat bazası materialların seçilməsinə və ya düzümünə görə yaradıcı əməyin məhsulu olan və kompüterin köməyi ilə tapıla və işlənə biləcək şəkildə sistemləşdirilmiş məlumatların (məqalələrin, hesablamaların, faktların və başqa materialların) məcmusunu nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Nitsa Təsnifatı (Nice classification)
Nitsa Sazişinə əsasən təsis edilmiş Nitsa təsnifatı (1957) əmtəə nişanlarının qeydiyyatı üçün tətbiq olunan əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq təsnifatıdır.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/classifications/nice/en/
Nou-hau (Know-how)
Nou-hau texniki və ya praktik olaraq hər hansı bir hərəkəti həyata keçirmək üçün metod və ya texnika biliklərini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_489.pdf
Paralel idxal (Parallel Import)
Paralel idxal xaricdə qanuni əsaslarla hazırlanmış (pirat olmayan) məhsulun əqli mülkiyyət hüququ sahibinin (məsələn, əmtəə nişanının və ya patent sahibinin) icazəsi olmadan idxalını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wto.org/english/thewto_e/glossary_e/glossary_e.htm
Paris Konvensiyası (Paris Convention)
Sənaye mülkiyyətinin mühafizəsi üzrə Paris Konvensiyası sənaye mülkiyyəti sahəsində əsas beynəlxalq konvensiyasıdır. Konvensiya 1883-cü ildə Parisdə bağlanmış, dəfələrlə (1900-cü ildə Brüsseldə, 1911-ci ildə Vaşinqtonda, 1925-ci ildə Haaqada, 1934-cü ildə Londonda, 1958-ci ildə Lissabonda və 1967-ci ildə Stokholmda) yenidən işlənmiş və 1979-cu ildə ona düzəlişlər edilmişdir. Hazırda Konvensiyaya 100-dən çox ölkə üzvdür. Konvensiya sənaye mülkiyyəti üzrə müxtəlif minimal mühafizə standartlarını və ümumi qaydalarını müəyyən edir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/export/sites/www/standards/en/pdf/08-01-01.pdf
Patent (Patent)
İxtira, faydalı model və sənaye nümunəsi üçün səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən verilən mühafizə sənədini nəzərdə tutur. Patent sənədi patentləşdirilmiş obyektin yalnız patent sahibinin icazəsi ilə istismar olunmasına icazə verir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/export/sites/www/standards/en/pdf/08-01-01.pdf
Patent qabiliyyətindən istisna edilən (Exclude from patentability)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 27(2)-ci maddəsinə əsasən ÜTT üzvləri insan və heyvan həyatı və sağlamlığı, bitki mühafizəsi, ətraf mühitə ciddi ziyan vurulmasının qarşısının alınması da daxil olmaqla ictimai asayişin və əxlaqın qorunması üçün onların ərazilərində kommersiya məqsədli istifadəsinin qarşısının alınması zəruri hesab edildiyi ixtiraların patentləşdirilməsini, belə istisna sadəcə istifadənin qanunvericiliklə qadağan olunduğu üçün edilməməsi şərti ilə, istisna edə bilərlər.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_04c_e.htm
Pirat məhsulları (Pirated goods)
Əqli mülkiyyət hüquqları və əlaqəli hüquqların qorunması çərçivəsində pirat məhsullar dedikdə hüquq sahibinin razılığı olmadan hazırlanan (istehsal edilən) və yayılan əsər və fonoqram nüsxələri nəzərdə tutulur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Piratçılıq (Piracy)
Müəllif hüququ ilə qorunan materialın icazəsiz istifadəsi, surətin çıxarılması və / və ya yayılması.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Qeyri-müstəsnalıq (Non-exclusivity)
Bir qayda olaraq, patent sahibi müəyyən ərazidə yerləşən şəxsə və ya şirkətə lisenziya verdikdə, həmin ərazidə lisenziyaya daxil olan məhsul üzərində marketinq hüquqlarının digər tərəflərə verilməsindən imtina etməyi qəbul edə bilər. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 31(d) maddəsinə əsasən məcburi lisenziyalara münasibətdə belə müstəsna hüquq verilə bilməz.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Roma Konvensiyası (Rome Convention)
Roma Konvensiyası Fonoqram istehsalçılarının və yayım təşkilatlarının hüquqlarının qorunması haqqında Beynəlxalq Konvensiyadır. Konvensiya 1961-ci ildə qəbul edilmişdir, hazırda 96 üzvü var və Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı tərəfindən idarə olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/treaties/en/ip/rome/
Royalti (Royalty)
Royalti əqli mülkiyyətin nəticələrindən istifadə edən şəxsin bunun üçün mülkiyyət sahibinə ödədiyi ödənişlərdir.
Mənbə:
Investopedia, https://www.investopedia.com/terms/r/royalty.asp
Rədd qərarı (Refusal)
Rədd qərarı müraciətin lazımi tələblərə cavab verməməsi səbəbindən patentin qeydiyyata alınmasından imtina barədə qərardır.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Sahədə bacarıqlı şəxs (Person skilled in the art)
Bu termin patentləşdirmə prosesi çərçivəsində ixtiranın baş tutduğu texniki sahədə bilik və təcrübəyə malik olan şəxsi nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/scp/en/meetings/session_22/comments_received/republic_of_korea.pdf
Sui generis (Sui generis)
Sui generis (bənzərsiz və ya xüsusi) termini intellektual mülkiyyət qanunvericiliyində ənənəvi patent doktrinalarından, əmtəə nişanından, müəllif hüququndan və kommersiya sirrindən kənara çıxan hüquqların qorunması üçün nəzərdə tutulmuş rejimi təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/tk/en/resources/glossary.html#19
Sübutetmə yükü (Burden of proof)
Sübutetmə yükü tərəflərin təqdim edilmiş faktlar və sübutlar əsasında iddianı etibarlı və ya etibarsız olduğunu nümayiş etdirməsini tələb edən hüquqi standartdır. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 34-cü maddəsinə əsasən patent üçün müraciət etmiş şəxs patenləşdirmək istədiyi prosesin artıq patent əldə etmiş prosesdən fərqli olduğunu sübut etməlidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Sənaye nümunəsi (Industrial design)
Sənaye nümunəsi məmulatın/obyektin yeni zahiri görkəmini müəyyən edən bədii və ya bədii-konstruktiv həlli nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi üzrə təlim modulu, https://unctad.org/system/files/official-document/ditctncd20083_en.pdf
Sənayedə tətbiq edilmə qabiliyyəti (Capable of industrial application)
Sənayedə tətbiq edilmə qabiliyyəti məhsul və proseslərin patentləşdirilməsi üçün əsas tələblərdən biridir. Əgər təsvirdən və ya ixtiranın təbiətindən onun sənayedə tətbiq edilməsi qabiliyyəti aydın olmursa, ixtiranın sənayedə tətbiq edilə biləcəyi yol açıq şəkildə göstərilməlidir.
Mənbə:
Avropa Paten Ofisinin rəsmi veb saytı, https://www.epo.org/law-practice/legal-texts/html/guidelines/e/f_ii_4_9.htm
Sərhəd tədbirləri (Border measures)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin (TRIPS) III hissəsinin 4-cü bölməsi (51-60-cı maddələri) sərhəd tədbirləri ilə əlaqədar ətraflı müddəaları ehtiva edir. Əqli mülkiyyət ilə əlaqəli sərhəd tədbirləri sərhəd buraxılış məntəqələrində əqli mülkiyyət ilə əlaqədar hüquq pozuntusu səbəbindən idxalın məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş istənilən tədbirləri əhatə edir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
TRİPS Sazişi (TRIPS Agreement)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının əqli mülkiyyət hüquqları üzrə əsas sazişi olan Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Saziş (TRİPS) ÜTT üzvləri tərəfindən müəllif hüquqları, patentlər, əmtəə nişanları və kommersiya sirri də daxil olmaqla, əqli mülkiyyətin mühafizəsi üçün minimal tədbirlərin görülməsini tələb edir.
Texnologiya transferi (Technology Transfer)
Texnologiya transferi elmi nəticələrin daha da inkişaf etdirilməsi və kommersiyalaşdırılması məqsədilə əqli mülkiyyət nəticələrinin bir təşkilatdan başqasına (digər tərəfə) ötürülməsi prosesidir. Belə ötürmə, bir qayda olaraq, universitetlər və özəl şirkətlər və ya kommersiyalaşdırma üzrə dövlət agentlikləri arasında əqli mülkiyyət obyektlərin lisenziya müqavilələrin bağlanması vasitəsilə həyata keçirilir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/technology-transfer/en/index.html
Ticarət adı (Trade name)
Ticarət adı şəxsin öz biznesini identifikasiya etmək üçün istifadə etdiyi adı bildirir.
Ticarət sirri (Trade Secret)
Ticarət sirri rəqiblər qarşısında üstünlük saxlamaq üçün məxfi saxlanılan düsturun, prosesin, qurğunun və ya digər işgüzar məlumatlardır. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 39.2-ci maddəsinə əsasən fiziki və hüquqi şəxslərin nəzarətində olan məlumatın onların razılığı olmadan başqa şəxslər tərəfindən ədalətli kommersiya təcrübəsinə zidd olan üsullarla aşkara çıxarılmasına, əldə edilməsinə və ya istifadə edilməsinə fiziki və hüquqi şəxslərə o halda mane olmaq imkanı verilir ki, belə məlumat:
(а) bütövlükdə və ya müəyyən konfiqurasiyada və komponentlərinin toplusunda adətən oxşar məlumatlar ilə işləyən insanlara ümumi olaraq məlum olmayan və ya asan əldə edilə bilməyən olduğu mənada məxfidir;
(b) məxfi olduğuna görə kommersiya dəyərinə malikdir; və
(с) bu məlumatı qanuni şəkildə nəzarətdə saxlayan şəxslər tərəfindən onun məxfiliyinin qorunması istiqamətində həyata keçirilən mövcud vəziyyətdə məqbul olan tədbirlərin predmetidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Törəmə əsər (Derivative work)
Müəlliflik hüququ qanunvericiliyində istifadə edilən “törəmə əsər” termini ədəbi və bədii əsərlərin qorunması haqqında Bern Konvensiyasının 2-ci maddəsinin (3)-cü bəndinə uyğun olaraq mühafizə olunan, əvvəllər mövcud olan əsərin müəlliflik hüququna xələl gətirmədən tərcüməsinə, uyğunlaşdırılmasına və bənzər dəyişikliklərin edilməsinə aiddir. Törəmə əsərlərə tərcümələr, dəyişdirmələr, iqtibaslar, annotasiyalar, referatlar, xülasələr, icmallar, səhnələşdirmələr, aranjemanlar, elm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin yenidən işlənməsi daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/tk/en/resources/glossary.html#19
Tükənmə (Exhaustion)
Əqli mülkiyyət hüquqlarının tükənməsi əqli mülkiyyət hüququnun obyekti olan malların sonrakı paylanmasını və ya yenidən satışını dayandırmaq üçün bu hüquqlardan istifadə edilə bilməyəciyini nəzərdə tutur. Hüquqların tükənməsi yerli, regional və beynəlxalq qaydada tükənməni nəzərdə tuta bilər.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Təhlükəsizlik və ya ona bərabər təminat (Security or equivalent assurance)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 50(3)-cü Maddəsinə əsasən müvəqqəti tədbirlərin tətbiqi çərçivəsində məhkəmə orqanı iddiaçının hüquq sahibi olduğuna və onun hüququnun pozulması və ya belə hüquqpozmanın qaçılmaz olduğuna kifayət qədər əmin olmaq üçün iddiaçıdan istənilən məqbul sübutların təqdim edilməsini və cavabdehin müdafiəsi və sui-istifadənin qarşısının alınması üçün girov və ya bərabər qiymətli digər təminat qoymasını tələb etmək səlahiyyətinə malikdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Təsvir (Description)
Təsvir patent alınmasına dair iddia sənədinin bir hissəsidir. İddia sənədində ixtiranın və ya faydalı modelin mahiyyətini tam açıqlayan və həyata keçirilməsi üçün kifayət qədər aydınlıq yaradan təsviri, ixtiranın və ya faydalı modelin təsvirinə əsaslanan və mahiyyətini ifadə edən düsturu və iddia obyektinin mahiyyətinin başa düşülməsi üçün zəruri olan çertyojlar və başqa materiallar olmalıdır.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Varisliklə ötürmə (Transfer by succession)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 28(2)-ci Maddəsinə əsasən patent sahibləri patentlə bağlı hüquqlarını digər şəxsə vermək və ya varislik qaydasında ötürmək və lisenziya müqavilələri bağlamaq hüququna malikdir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Yayım təşkilatları (Broadcasting Organizations)
Səs və görüntünün publikaya kabelsiz vasitələrlə çatdırılmasını və yayımlanmasını həyata keçirən təşkilatları nəzərdə tutur.
Mənbə:
Roma Konvensiyası, https://wipolex.wipo.int/en/text/289757
Yenilik (Novelty)
Yenilik ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsinin patentləşdirilməsi üçün mövcud olan əsas tələblərdən biridir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/intproperty/489/wipopub_489.pdf
Yeniləmə haqqı (Renewal fees)
Patentin, əmtəə nişanının və digər əqli mülkiyyət növlərinin qeydiyyatının qüvvədə qalması üçün ödənilir.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Yerli müraciət (National application)
Ölkənin milli qanunvericilik proseduruna uyğun olaraq patent alınması üçün milli patent idarəsinə təqdim edilmiş iddia sənədi (ərizə).
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
Yetərli mükafat (Adequate remuneration)
Patent obyektindən hüquq sahibinin icazəsi olmadan dövlət və ya onun səlahiyyət verdiyi üçüncü şəxslər tərəfindən istifadə edildikdə, hüquq sahibinə belə səlahiyyət verilməsinin iqtisadi dəyəri nəzərə alınmaqla müvafiq mükafat ödənilməlidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Çarpaz lisenziya (Cross-license)
Çarpaz lisenziya iki tərəfin bir-birinin texnologiyasını qarşılıqlı lisenziyalaşdırmasını nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/export/sites/www/sme/en/documents/pdf/ip_panorama_7_learning_points.pdf
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı (WIPO)
1967-ci ildə Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının yaradılması haqqında Konvensiyasına əsasən yaradılmış və məqsədi əqli mülkiyyətin qorunması olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ixtisaslaşmış qurumudur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/about-wipo/en/
İctimai qayda (Ordre public)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 27.2-ci maddəsi üzv ölkələrə cəmiyyətinin mənəviyyatını və ictimai qaydalarını pozan ixtiraların patentləşdirilməsini istisna etməyə imkan verir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
İddia sənədinin verilmə tarixi (Filing date)
İddia sənədinin verilmə tarixi patent alınması üçün iddia sənədinin ilk dəfə patent idarəsinə qəbul edildiyi tarixi nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/sme/en/obtain_ip_rights/patents.html
İlkin istifadə hüququ (Prior user right)
İlkin istifadə hüququ patentlə mühafizə olunan ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsinin ilkinlik tarixinə qədər onun müəllifindən asılı olmayaraq eyni ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsini yaradıb vicdanla istifadə etmiş və ya ondan istifadə üçün zəruri hazırlıq işlərini görmüş hüquqi və ya fiziki şəxsin maneəsiz olaraq və patent sahibinə haqq ödəmədən, istifadə həcmini genişləndirməmək şərtilə bu obyektdən müstəqil istifadəni davam etdirmək hüququnu nəzərdə tutur.
Mənbə:
“Patent haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, https://e-qanun.az/framework/3934
İlkinlik (Priority)
İlkinlik eyni ixtira üçün eyni şəxs tərəfindən təkrarən digər patent təşkilatlarına müraciət edilməsi hüququnu nəzərdə tutur. Patent alınması üçün birinci iddia sənədini verildiyi tarixdən sonrakı iddia sənədləri 12 ay ərzində verilə bilər.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
İlkinlik tarixi (Priority date)
Eyni ixtira üçün daha əvvəl təqdim edilmiş iddia sənədinin verilməsi tarixi.
Mənbə:
Avropa Patent Ofisi, https://www.epo.org/service-support/glossary.html
İnteqral sxemlər (Integrated circuits)
İnteqral sxemlər altlığın səthində və (və ya) həcmində bir-birindən ayrılmaz şəkildə hazırlanmış elementlər və elementlərarası əlaqələrdən ibarət olub müəyyən elektron sxem funksiyasını tam və ya qismən yerinə yetirən elektron məmulatlardır.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/patents/en/topics/integrated_circuits.html
İnteqral sxemlərin topologiyaları (Topologies of integrated circuits)
İnteqral sxemlərin topologiyaları inteqral sxem elementlərinin və elementlərarası əlaqələr məcmusunun altlıqda əks olunmuş fəzavi-həndəsi yerləşdirilməsini nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/patents/en/topics/integrated_circuits.html
İxtira (Invention)
İxtira istənilən sahədə məhsula və ya üsula aid olan texniki həlləri nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_489.pdf
İxtira səviyyəsi (Inventive step)
İxtira səviyyəsi patent qabiliyyətinin meyarlarından biridir. İxtira, həmin sahədə çalışan mütəxəssis üçün mövcud bilgilərdən açıq-aşkar irəli gəlmirsə, ixtira səviyyəsinə malik hesab edilir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/mdocs/scp/en/scp_22/scp_22_3.pdf
İxtiranın açıqlanması (Disclosure of invention)
Patent məlumatları və ona aid sənədlərin məsələlərində “açıqlama” aşağıdakıları əhatə edir: ixtiranın açıqlanması, məsələn, iddia sənədində və ya patentdə verilən ixtiranın təsviri. Patent hüququnun məqsədləri üçün etibarlı olması üçün, belə açıqlama, kifayət qədər aydın və tam şəkildə verilməlidir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/export/sites/www/standards/en/pdf/08-01-01.pdf
Əczaçılıq məhsulu (Pharmaceutical product)
ÜTT Baş Şurasının 2005-ci il 6 dekabr tarixli Qərarına uyöun olaraq Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişə edilən dəyişiklik çərçivəsində əczaçılıq məhsulu həmin Saziş və İctimai Sağlamlıq haqqında Bəyannamə ilə tanınan ictimai səhiyyə problemlərini həll etmək üçün lazım olan əczaçılıq sektorunun patentləşdirilmiş hər hansı məhsulu və ya patentləşdirilmiş proses vasitəsilə istehsal edilmiş məhsul deməkdir. Bu məhsulların istehsalı üçün zəruri olan aktiv maddələrin və istifadəsi üçün lazım olan diaqnostik dəstlər də anlayışa daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişinə edilmiş dəyişiklik, https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/wtl641_e.htm
Ədalətli istifadə (Fair use)
Ədalətli istifadə doktrinası müəllif hüquqları ilə qorunan əsərlərin istifadəçilərinə tənqid, şərh, xəbər reportajı, tədris, təqaüd və tədqiqat kimi ədalətli hesab edilən üsullarla müəllif hüquqları ilə qorunan əsərləri təkrar istehsal etməyə və təkrar istifadə etməyə imkan verir. Ədalətli istifadə hüququnun tanınmasının 4 əsas elementi (1) istifadənin məqsədi və xarakteri, (2) müəllif hüququ ilə qorunan işin xarakteri, (3) istifadə olunan işin həcmi və (4) istifadənin iqtisadi nəticələridir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
Ədəbi əsərlər (Literary Works)
Ədəbi əsərlərə kitablar, broşüralar, məqalələr, mühazirələr və çıxışlar, kompüter proqramları və digərləri kimi sözlərlə, rəqəmlərlə və ya digər ədədi simvollarla və ya işarələrlə ifadə olunan əsərlər daxildir.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/copyright/en/#:~:text=literary%20works%20such%20as%20novels,architecture%3B%20and
Əlaqəli hüquqlar (Related rights)
Müəlliflik hüquqlarının qorunması sahəsində ifaçıların çıxışları, fonoqramlar və yayımlar kimi ümumilikdə əlaqəli hüquqlar adlanır.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_909_2016.pdf
Əmtəə nişanı (Trademark)
Əmtəə nişanı sahibkarın əmtəələrini və ya xidmətlərini digər sahibkarın əmtəələrindən və ya xidmətlərindən fərqləndirən və qrafik təsvir edilən nişan və ya nişanların hər hansı bir uzlaşmasıdır (kombinasiyasıdır).
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/trademarks/en/
Əmtəə nişanının qorunma nişanı (Trademark protection mark)
Qeydə alınmış əmtəə nişanlarını fərqləndirmək üçün ® (dairədə R) işarəsi istifadə olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/trademarks/en/
Ən əlverişli rejim prinsipi (Most-Favored-Nation Treatment)
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Ticarətlə əlaqəli əqli mülkiyyət hüquqları haqqında Sazişinin 4-cü Maddəsinə əsasən Əqli mülkiyyətin qorunması baxımından Üzv tərəfindən hər hansı digər dövlətin vətəndaşlarına təqdim edilən istənilən imtiyaz, güzəşt, üstünlük və ya immunitet bütün digər Üzvlərin vətəndaşlarına dərhal və qeyd-şərtsiz təqdim edilməlidir.
Mənbə:
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının TRIPS Sazişi, https://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/27-trips_01_e.htm
Əqli mülkiyyət (Intellectual property)
Əqli mülkiyyət geniş mənada sənaye, elm, ədəbi və bədii sahələrdə əqli fəaliyyət nəticəsində yaranan və qanunla qorunan hüquqları nəzərdə tutur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_489.pdf
Əqli mülkiyyət növlərinin təsnifatı (Classification)
Məlumatların səmərəli axtarışı və alınmasını təmin etmək üçün ixtiralar, əmtəə nişanları və sənaye nümunələrinin müxtəlif təsnifatı sistemləri yaradılmışdır: patentlər üçün Beynəlxalq Patent Təsnifatı; əmtəə nişanları üçün Nitsa təsnifatı; sənaye nümunələri üçün Lokarno təsnifatı və digərləri.
Mənbə:
İrlandiyanın Əqli mülkiyyət Ofisi, https://www.ipoi.gov.ie/en/understanding-ip/help-guidance/ip-glossary/
Əsərin açıqlanması (Disclosure of the work)
Əsərin açıqlanması, o cümlədən nəşri onu ictimaiyyət üçün əlçatan edir. Əsərlər həmçinin çap ilə bağlı olmayan hərəkətlər, məsələn, kütləvi nümayiş etdirilmə, yayım və ya kabel üzrə ictimayyətə çatdırıla bilər. Müəlliflik hüquqlarına dair istisnalar və məhdudiyyətlər, yalnız qanuni olaraq açıqlanmış əsərlər üçün tətbiq olunur.
Mənbə:
Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının rəsmi veb saytı, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/copyright/891/wipo_pub_891.pdf
